Hayatın anlamı, mutluluk ve demokrasi - 2

Demek, mutluluk ve karşılıklı birbirini sevebilirlik ise hayata anlamını veren ve o anlam, eşit ve özgürlükçü ilişkiler dünyasında mümkünse ancak; hayatın, anlamının kâşifini bekleyen değil, anlamıyla inşa edilmeye muhtaç bir şey olduğunu da kabul etmemiz gerekmektedir: “Aristoteles’e göre [de] mutluluğa erdemle varılır ve erdem her şeyden önce zihinsel bir tutumdan ziyade toplumsal bir pratiktir. Mutluluk özel bir gönül rahatlığı değil, pratik bir yaşam biçiminin öğesidir”. (9) Bir başka deyişle, -Aristoteles’in de işaret ettiği gibi- mutlulukla dokunmuş iyi bir yaşam ‘etik/politik’ pratiğin mahsulü olmalıdır.

Eagleton, -faydacı bir amaç ya da metafizik ereksellikten öte- başlı başına haz ve sevinç kaynağı olabilecek bir hayatın en uygun temsilini ‘caz’da bulabileceğimizi söyler. Herkesin icraya nereden girip nereden çıkacağının önceden belli olduğu, her üyesine icradaki rollerini şefin hatırlattığı (yönettiği) senfonik orkestradan farklı olarak, gerçek (doğaçlamaya dayalı) bir caz topluluğunda her üye kendisini özgürce ifade eder. Ancak, ifadesindeki özgürlük, ötekilerinin kendilerini ifade arayışlarının önünü kapatmaz; duyarlıdır onlara, kulağı ötekilerdedir, başına buyruk değildir. Hatta, her biri, diğerlerini ayartarak, onları daha yükseğe iştahlandırarak kurar müzikal ifadesini. Sözü Eagleton’a bırakalım: “Burada özgürlük ile ‘bütünün çıkarı’ arasında bir çelişki yoktur, ama görüntü bütüncül olanın tersidir. Her çalgıcı ‘daha iyi bir bütüne’ katkıda bulunsa da bunu ketum bir fedakârlıkla değil, yalnızca kendini ifade ederek yapar. Kendini gerçekleştirme vardır; ama yalnızca müziğin bütünlüğünde kendini kaybetme yoluyla”. Özgürce kendi olurken, kendini ve birlikte olma hâlini zenginleştiren haz ve sevinç kaynağı bir edimsellik: “Hem hayatı anlamlı kılan bir şey olması hem de, ve daha tartışmalısı, böyle davrandığımızda niteliklerimizi en iyi şekilde gerçekleştirmemiz bakımından, böylesi bir durum hayatın anlamı olarak önerilse elbette fena olmazdı”. (10)

Terry Eagleton da, bize, hayatı anlamlı kılanın, -doğaçlama caz örneğinde olduğu üzere- kendini gerçekleştirme ihtiyacı ile birbirlerine yönelenlerin ‘varoluşsal özerklik’lerinden mürekkep bir yaşama terbiyesi (‘ilişkisel etik’) olduğunu söylemiyor mu? Ötekine kulağını (kalbini) kapatmayan; başına buyrukluk ya da ketum bir fedakârlıkla değil, kendini özgürce gerçekleştirerek yaşamanın etiği. Bunun adı, ‘demokrasi’ değil midir?

3/ Şimdi de, Eagleton’ın ‘caz’ı ile yeniden buluşmak üzere, 17. yy.’a uzanalım; Benedictus de Spinoza’ya. İspanya ve Portekizde kalıp zorunlu olarak Hıristiyanlığa geçmiş kardeşlerinin (ki onlara, ’converso’/dönme, hatta, Hıristiyan İspanyollar tarafından ‘marranos’/domuz denmektedir) öte dünya selametlerini tartışaduran cemaatinden, kutsal kitap ve yorumundan kopmuş; merkezinde ‘beden/zihin’ bütünlüğünün yer aldığı bir ‘iyi olma hâli’, ‘mutluluk’ arayışına (İnsan Anlığının İyileştirilmesi Üzerine İnceleme/ ‘Treatise on the Emendation of the Entellect’ [11]) çıkmış olan Amsterdamlı genç Spinoza’ya.

Sıradan insan, şöhret, zenginlik ya da duyusal yollarla yaşanan hazların peşinde iken, derin ve kalıcı mutluluğun ardına düşen Spinoza, 1656’da (yirmi dört yaşında) aforoz edilip (‘cherem’) cemaatinden kovulacak; ancak, kalıcı ve derin mutluluk adına, -Tanrı diye de andığı- ’sonsuzluğu içindeki Doğa’dan umudunu kesmeyecektir: Her şey ondandır/ondadır. İyi/yararlı olanın kaynağı odur. Felsefi olarak temel mesele, bizi ondaki yararlıya eriştirecek ya da erişmemizin önündeki engelleri kaldıracak ‘ussal’ yolu bulmaktır. Daha sonra kaleme aldığı, Tanrı, İnsan ve İnsanın Mutluluğu Üzerine Kısa İnceleme’sinde de (‘Short Treatise on God, Man and His Well-Being) (12) ruhun ölümsüzlüğünü yadsıyacak, cennet yoluna düzülen kutsal gemileri toptan yakacaktır kendi adına.

Eagleton’ın doğaçlama cazıyla temsil bulan demokratik siyasi edimselliğe yol alacaksak, Spinoza için ‘demokrasi’nin/demokrasi mücadelesinin temel kurucu öğesinin ‘insan teki’ (birey) olduğunu söylemeliyiz. Kendisinden kalkarak ‘öteki’ ile etkileşim/iletişim içinde; şu veya bu yönelim ya da eğilimdeki Multitudo’nun (gücün gerçek sahiplerinin) temel bileşeni olarak ‘insan teki’. Ancak, Spinoza, insan tekini kendisi ile başlatmaz. O, sonsuz Doğa’nın/Tanrısal tözün bir tezahürü, ‘kip’selliğidir (bir ‘tarz’ı, ‘tavrı’ ya da ‘modüs’üdür). Spinoza, insan tekini, tümden gelişli bir varoluşsallık içinde betimler, öncelikle. O nedenledir ki, temel yapıtı Etika’yı (13), ‘Tanrı Üzerine’ (‘Tanrı Hakkında’) bölümü ile başlatmış ve oradan insan tekine doğru yol almıştır. Bir kez daha altını çizersek, Spinoza’nn Tanrı’sı; özü ‘varoluş’ içeren, varolmadıkça doğası kavranılamayacak olandır -nedeni kendindedir (kendi kendisinin nedenidir -‘causa sui’) ve sonsuzca var olandır. Kendinde olan, kendisi yoluyla kavranabilen, kavranması için başka bir kavramsallığa ihtiyaç duymayan bir ‘tözsellik’: Mutlak olarak sonsuz; her biri onun sonsuz özünü ifade eden sonsuz ‘yüklem’den (‘attribitum’) oluşmuş bir tözselliktir. İşte, insan, böylesi bir tözselliğin kipidir; onun bir değişkisidir (‘affectiones’) sadece. Tanrısal tözden kipselliğini ayrıştıran/belirleyense, ‘beden’ (uzam) ve ‘düşünme’ yüklemleridir. Tözden gelip onun sonsuzluğuna ulanan; özü, ‘düşünme ve uzam’ nitelikleri ile belirlenip kendi içinde sonlu bir varoluş olarak, insan.

Bu, ‘kendi içinde sonlu varoluş’a biraz daha yakından baktığında, Spinoza, onda, -varoluşsal özü bağlamında- ‘itki/sellik’i ayrıştırır. Spinoza için, itki (‘appetitus’), insanın özünden/ doğasından kaynaklanan ve varoluşsallığının sakınımına hizmet eden şeydir (‘yaşama iştahı’dır, diyelim). Bir farkındalık olarak anlıkla (zihinsellikle), bedensel bir değişki olarak da bedenle ilişkilidir. Bir başka deyişle, varoluşumuzu sakınıp dirimi temin edecek ihtiyacın, bedendeki ve anlıktaki görünümüdür (yeni doğan bebeğimizi hatırlayalım). İşte, bu temel güdü, Spinoza felsefesinin temel dayanağının, yani, ‘conatus’un da sebeb-i hikmetidir. Conatus, ihtiyacı giderecek (dolayısıyla, varkalımımızı temine yarayacak) şeye yönelik bir edimsellik/ çaba olmak anlamında, itkisellik tarafından ateşlenen şeydir (yaşama kudretimizdir). Hatırlatalım; itkinin, bir farkındalık olarak anlıkta adı konulmuşsa (yani, itkinin bilinci kurulmuşsa), itki, istek (‘cupiditas’/ arzu) adını alır (‘istek, bilinçli itkidir; itkinin bilinci ile itki’). (14)

Böylelikle, Spinoza, ‘itki, bedensel değişki, anlık düzeyinde farkındalık ve itkinin bilinci’ üzerinden, ‘ruhsal’ olanla ‘bedensel’ olanın ‘bütünselliği’ni de kurmuş olur. Öte yandan, itkinin/ isteğin, bizi soktuğu çaba (‘conatus’), bizi, ‘iyi’ye yönlendirir. İyi, varoluşsal özümüzle ilintisi ve onu sakınmaya dönük çabamızdan dolayı murat ettiğimizdir. İyi, itki ile bağıntısı içinde iyidir; bir dış yargı ona iyi dediği için değil. (15)

Kısaca aktardıklarımın, aslında, Spinoza’yı, ‘demokrasi’ tahayyülüne taşıyan ana güzergâhı oluşturduğunu da söyleyebilirim: Bedensel (iç) güdülenimi ile ihtiyacı olana yönelen, ihtiyacına yanıt vererek ‘yararlı’ olan -şey- üzerinden varkalımsal (‘varoluşta direnme’) çabasını (‘arzu’larını) tanıyan, aynı yönelim ve arzular içindeki başkası ile ortak en yüksek yararı oluşturmak üzere buluşmanın ve biraradalığın yolunu yordamını arayacak olan ‘insan’ın demokrasi yol(culuğ)u.

Alexandre Matheron da, Yaban Kuraldışılık’ın Önsöz’ünde, “Somut ontoloji conatus kuramıyla başlar. Bu yüzden, Negri, Spinozacılığın bu son durumunu üretici gücün metafiziği olarak nitelemekte[dir],” derken, ‘conatus’la hayata yönelen gücün, ‘üretici metafizik’ işleyişiyle ‘ontolojik/ kurucu’ değer kazandığına işaret etmektedir. Bir başka deyişle, ‘conatus’ üzerine kurulu Etika’nın erdemli bir varoluşa taşıyıcılığı (ya da, erdemlilik epistemolojisinin kurucu bir işlev üstlenmesi), ancak, teolojik-politik evrene akması, kendisini ‘demokrasi’ ile birlikte tartıp edimselliğe açması ile mümkün olacaktır. (16, 17)

Nihayetinde; tek tek insanların doğal güçlerinden kaynaklanan güçlerini devrettikleri öznenin (üstün gücü kullananın) halk olduğu; bir başka deyişle, “[g]ücü altındaki her şeye ilişkin üstün hakka toplu olarak sahip evrensel insan birliği” (18) demek olan demokrasiden (aklı, kendi kendisinin efendiliğini mümkün kılacak üstün güce dönüştürenlerin birliğinden) söz ederken Spinoza, kulağımızda, Eagleton’ın cazcıları yankılanmakta değil midir? (19)

Öyleyse, diyorum; ihtiyaçlarımızla yöneldiğimiz hayatı anlamlı kılacak olan, herkesin kendisini özgürce gerçekleştirdiği o cümbüşlü ilişkidir. Bebeğe ‘kendi olma’ şansını tanıyan da; cazı caz, biraradalığı demokrasi kılan da, böylesi bir cümbüş olmalıdır.

1 - 2 - 3

devamını oku

Hayatın anlamı, mutluluk ve demokrasi - 3

DİPNOTLAR:
____________________________________
1. İlk kitabımda (‘Marksizmin Sanata ve Sanatçıya Yaklaşımının Eleştirisi/ Psikanaliz Açısından ‘Yaratma’ Sorunsalı’ başlıklı bölümde), ‘karşılaşma’ bağlamında şunları söylemişim, Rolla May’den de esinlenerek: “Öyle ya, Âdem ve Havva, iradi seçimleri ile yasak meyveye yazılıp iradi olarak ölümlülüğe talip olmaları ve bir o kadar da, ballı meyve götürmeleri ile insan olmadılar mı? Ortak yazgıya sahip kadın ve erkek (veya o yazgıyı ortaklaşa belirlemiş olan kadın ve erkek), birbirlerinin bedeninde (birbirlerinin içinde) karşılaşıyor, yeni bir canlıyı hayata geçirirken kendi ölümlülüklerini kabulleniyor ve aşıyorlar!” (Birey Sorunsalı/ ‘Psikanaliz ve Eleştirel Bir Bakışla Marksizm’, Halûk Sunat, Papirüs Y., 1999, s. 290.) O arada, ‘bilme’nin, İbranice ve Grekçe’de cinsel ilişkide bulunmak anlamına gelişinin ilginçliğine de değinmiştim (‘Âdem’le Havva’nın bilişmeleri… ne isabetli,’ diye de eklemişim). May’in Auden’den alıntısını da katmışım; ‘Şair, dille evlenir ve bu evlilikten şiir doğar’ (Yaratma Cesareti, çev. Alper Oysal, Metis Y., 1987, s. 84).

2. A.g.y., Ayrıntı Y., 2012 [2007], s. 13.
3. A.g.y., s. 15.
4. A.g.y., s. 57.

5. Kuşkusuz, ölümlülüğünü fark ediş, hem hayat diye yaşanan bir zaman dilimini (‘ömür’) ayırt etmeye, hem de o dilimin nasıl yaşanmakta olduğunu (ya da, yaşamın hikmetini) sorgulamaya davet etmiş olmalı ilkel insanı da. Ancak, gerek yaşama edimselliğinin sadeliği, gerekse büyük ve kuşatıcı dinsel/mitik anlatılara sığınmışlık işlerini kolaylaştırmış olmalı. Kanımca, ‘hayatın anlamı’ diye konuştuğumuz şey daha ziyade -‘birey’in ‘cemaat’ten ayrışması ile birlikte- modern zamanların mahsulü olmalı. Modern sonrasının ise, anlamın ve anlam sorgulamasının itibarsızlaştırıldığı bir süreç olduğunu söylemek güç olmasa gerek.

6. A.g.y., s. 106.
7. A.g.y., s. 75.
8. A.g.y., s. 123.
9. A.g.y., s. 107.
10. A.g.y., s. 125.

11. Spinoza’nın ölümünden sonra (1677’de) yayımlanmış olan Tractatus de Intellectus Emendatione, İnsan Anlağının İyileştirilmesi Üzerine İnceleme olarak Aziz Yardımlı tarafından Türkçeleştirilmiştir (Söylem/İnceleme/Monadoloji içinde), İdea Y., 1997. Kitap daha sonra, Anlama Yetisinin Düzeltilmesi Üzerine İnceleme başlığıyla da Türkçeleştirilmiştir (çev. Emine Ayhan, Dost Kitabevi, 2015).
12. Kısa İnceleme, Emine Ayhan tarafından Türkçeleştirilmiştir (Dost Kitabevi, 2015).
13. ‘Etika’ için, bkz., Spinoza/ Törebilim, çev. Aziz Yardımlı, İdea Y., Hilmi Ziya Ülken çevirisi, Dost Y., Çiğdem Dürüşken çevirisi, Kabalcı Y.

14. Psikanalitik Duyarlıklı Bakışla ‘Spinoza ve Felsefesi’ (Bağlam Y., 2014) kitap dosyamı okuma lütfunda bulunan bir felsefeci akademisyen dostum; ‘itki’nin ateşlediği varkalımsal çaba: conatus’ değinmeme karşılık; “İtki mi conatus’un sebebi hikmeti, yoksa tersi mi?” ya da “Etika’da conatus’u ateşleyen bir itki kavramını nerede buluyorsunuz?” diye sormuştu. Kitabımın dipnotunda da andım; değerlendirme farklılığı, -kanımca- benim, Spinoza okuma ve eleştirimin ‘psikanalitik bir duyarlılığa’ yaslanıyor olmasından kaynaklanıyor: “Conatus’a merkezlenen bir felsefe, ancak, -Spinoza’nın da muhteşem bir sezgisellikle işaret ettiği üzere- ‘anlık’ ve ‘beden’le ilişkisi içindeki ‘itkisellik’ kavrayışı ile yaşarlık kazanacaktır” (a.g.y., s. 19). Yeri gelmişken; söz konusu bakışımın (‘psikanalitik duyarlıklı’) özgünlüğünü tartıp değerlendirecek bir ilgiye -akademiden ya da dışından- tanık olmadım; Allah taksiratımı affetsin (“Haddi müdafaa yoktur zatı müdafaa vardır”a ve Didem Madak’a tebessümle sığınarak)!

15. Burada, çok kısaca geçiştirdiğimiz, ‘itki-istek/ conatus’ meselesi, Spinoza’nın, psikanalizin kurucusu Sigmund Freud’dan yaklaşık iki yüz elli yıl kadar önce, psikanalizin temel kuramlarından ‘Dürtü Kuramı’na doğru ilk adımı atmış olduğuna delalet eder –ki, muhteşem bir haldir. Kendi kitabımda uzun uzadıya ele almaya çalıştığım üzere, Freud’un dürtü kuramı, ‘karşıtların biraradalığı’ anlayışıyla uyarlı bir ‘ikicillik’ (‘Eros’/ ‘Thanatos’ –‘yaşam’ ve ‘ölüm’) üzerine kurulu iken, Spinoza’nın yaklaşımı ‘tekçillik’ (salt, ‘conatus’) üzerine kuruludur. Sözü edilen bu ayrıksı -ama tekçil- tavır, Spinoza’ya, felsefesinin merkezine ‘ruhsal/ bedensel’ bütünlüğü içinde ‘insan’ı yerleştirme özgünlüğünü kazandırdığı gibi, felsefesi üzerine kurulu ‘ideolojik-politik’ açılımların mihverini de belirlemiştir. Öte yandan, ‘iyi, itki ile bağıntısı içinde iyidir’, Spinoza felsefesini, ‘ahlak’ın karşı yakasında ‘etik’ olarak konumlandıran temel ayrışma hattıdır. Şunu da ekleyelim; Spinoza’nın, ruh ve bedenin ayrımsız bütünlüğü kavrayışını ortaya koyuşu, Descartes’ın ruh-beden ayırımına dayalı (‘dualistic/ikicil’) yaklaşımından epistemolojik bir kopuştur.

16. Yaban Kuraldışılık/ ‘Spinoza Metafiziğinin ve Siyasetinin Gücü’/ Antonio Negri, çev. Eylem Canaslan, Otonom Y., 2005. ’Epistemolojik’ olanı, ‘ontolojik’ olanda sağlayan (temin ve tartım anlamında), ya da, kuramsal olanı edimsel olanla hemhal kılan bir süreç. Eh, kadim dostumuz, Karl Marx’ın tespiti ile de muvafıktır: “İnsan düşüncesinin objektif hakikate erişip erişemeyeceği meselesi, teoriye değil, pratiğe ait bir meseledir” (‘Feuerbach Üzerine Tezler’, II). Bu bağlamdaki dört makalem için, bkz., ‘Spinoza ve Siyasete Dair Notlar’ (Birikim, Mart 2012), ‘Etika’dan ‘Demokrasi’ye/ ‘Teolojik-Politik Edimselliğe Yol Alırken, I ve II (Birikim, Kasım 2013 ve Ocak 2014), ‘Gezi/ 17 Aralık Vak’aları’: Demokratik Eylemlilik ve Spinoza’ (t24, 6 Şubat 2014). Spinoza’nın yönelimi için, bkz., Teolojik-Politik İnceleme, çev. Reyda Ergün, Dost Y., 2008; Tractatus Politicus, Fransızcadan çev. Murat Erşen, Dost K., 2007.

17. Yukarıda andığım kitabımın ‘Önsöz’ünde şunu vurgulamıştım: “‘Psikanaliz’se sevgili okur, ‘bilinç’ten alıkonulmuş, ‘bilinçdışı’na sürgün edilmiş ‘dürtü/selliği’ ve dolayısıyla, ‘çatışmaları’ içindeki kendisi ile kavgalı bireye, -kendini bulması ve kendiliğini yeniden kurması için- ‘özgürlük’ vaat ediyordu: ‘Serbest çağrışım’. Kendi hayat hikâyesinden kalkarak kendiliksel metnini yeniden kurmak üzere ‘bastırma’nın tasfiyesi/ bastırılmış olanın bilince ağdırılması anlamında, ‘özgürlükçü edim’. Neyin neden olduğunun (Spinoza ona, ‘nedenlerin yeterli bilgisi’ adını vermişti -tam iki yüz elli yıl öncesinde) bilincine (analistle ilişkisi ve kendi -‘nesne ilişkileri’- tarihçesi içinden verili kendine doğru yol alarak) vasıl olmanın; hayatla ilişkide ‘edilgen’ değil, ‘etken/ üretken’ olmanın ‘özgürlükçü/ yaratıcı’ yolu”. O duyarlıkla Etika’yı irdelemiş ve şöyle bir yere gelmiştim (yine, Önsöz’den): “Ve oralardan, -sokaklardan- [Etika’nın sokaklarıdır anılan] usulca, ‘teolojik-politik’ alana çıkıyoruz. Öyle ya; onca altı çizilen ‘ussallık’ (‘erdemli hayat’) katına nasıl erişilecek, nasıl ‘us’lanacak bu insanlık? Doğrusu, Etika ile sınırlı kalsak, ‘yararlı olanın yolu oradan geçer’e iknacılıktan öte yaslanacak bir şey yok. Sanırım, biraz da o yüzden, Spinoza, 1665’te Etika’nın yazımına ara veriyor, Teolojik-Politik İnceleme’yi yazıyor, 1670’te döndüğü Etika’yı ’75’te tamamlayıp, tamamlayamayacağı Politik İnceleme’ye başlıyor”. Spinoza’nın hikâyesi ile psikanalizi şöyle buluşturuyordum: “Nasıl, ‘psikanalitik pratik’, özünde, ‘bastırıcı’ güçlere karşı ‘söz’ün ‘özgür’ kılınmak suretiyle ‘bilince’ kazandırılması, analistle ilişki dahil, kişinin, çatışmaları ve hayat içinden yürümek suretiyle ‘kendiliğini’ yeniden kurduğu (‘varoluşsal özerkliğini’ tahkim ettiği) bir süreç ve ‘psikanalitik epistmoloji’nin sağlaması ise; demokrasi tasavvuru, mücadelesi ve kuruculuğu da Etika’nın edimsel (‘politik’) karşılığı ve sağlaması olmak durumundadır: Duyguları, tutkuları, hayalleri ve çatışan karşıt yönelimli güçleri ile, velhasıl, ‘ruhsal gerçekliği’ ile (ayırıcı niteliği, -hidayet erme değil- ‘nevroza yakalanma yatkınlığı’ olan) ‘insan’ın ‘politik pratik özne’ olarak gerçekleştireceği sağlama”.

18. Teolojik-Politik İnceleme, s. 235.
19. Müzik ve Yabancılaşma isimli kitabının (Dost K., 1982) ‘Giriş’inde, “Bu çalışmamızda günümüz toplumlarında ideolojik hegemonyanın oluşturulmasında müziksel iletişimin katkıları üzerinde durulacaktır,” diyen Ünsal Oskay, Adorno ve Benjamin’den yararlanıyor. Kitabın ‘Önsöz’ünü yazan Murat Belge, Oskay’ın, meselesini ele alırken, sol omuzuna kötümserlik meleği olarak Adorno’yu, sağ omuzuna ise, iyimserlik meleği olarak Benjamin’i oturttuğunu söylüyor. Oskay’ın ‘caz’a bakışında kötümserlik meleğinin izleri okunuyor: “Ticarileştirilmiş şarkılardan başlayıp sofistike bir müzikal yapıya sahip olan Caz’a kadar bütün bir hafif müzik, sadece burjuvazinin değil, bütün bir toplumun gereksinimlerini karşılamaktadır. Bu tür müzik ‘katıksız bir meta’ olduğu için, tüm müzik türleri içinde en çok yabancılaşmış bulunan müzik budur” (a.g.y., s. 52). Hemen dipnotunda da, S. Hayakawa’nın; cazın endüstrileşmeden ve beyazlaşmadan önceki hâlinin nispeten daha iyi; sonrasında ise, “daha ruh sağlığı bozuk bir ‘insan’a seslenmeye” başlamış olduğu kanaatine atıfta bulunuyor. Bense, Oskay’ın şahsında, dönemin Marksist bakışının, demokrasi ve yaratıcılık ilişkisine pek de duyarlı olmadığını okuyorum.

kaynak: https://haluksunat.com/2016/10/12/hayatin-anlami-mutluluk-ve-demokrasi/

1 - 2 - 3

devamını oku

Görüntü ve Bilmece Üstüne

F.Nietzsche

Zerdüşt’ün gemide olduğu gemiciler arasında yayılınca, ‘çünkü mutlu adalardan bir kişi gemiye onunla birlikte binmişti’. Büyük bir merak ve umut uyandı. Bir var ki Zerdüşt iki gündür susuyordu; üzüntüden soğuk ve sağır duruyor, ne bakışlara, ne de sorulara cevap verebiliyordu. Fakat ikinci günün akşamı, kulaklarını yeniden açtı, ama yine susuyordu. Çünkü uzaklardan gelip, daha da uzaklara giden bu gemide işitilecek nice garip ve tehlikeli şeyler vardı. Fakat Zerdüşt, uzak yolculuklara çıkan ve tehlikesiz yaşamak istemeyenlerin dostuydu. İşte! Dinleye dinleye dili açılmış, yüreğinin buzları çözülmüştü. Şöyle buyurmaya başladı derken:

Sizlere, ey gözü pek arayıcılar ve araştırıcılar ve kurnaz yelkenlerle korkunç denizlere açılanlar bütün,

Sizlere, ey bilmece esrikleri, ey alaca karanlığın tadına varanlar, gönülleri kaval sesleriyle her hayın çevrintiye çekilebilenler:

Çünkü sizler ipi ödlek ellerle yoklamak istemezsiniz; ve sezebileceğiniz yerlerde, hesaplamaktan nefret edersiniz…

Ancak sizlere anlatacağım gördüğüm bir bilmeceyi, en yalnız kişinin görüntüsünü…

Çok olmadı. Bir gün ölüm renkli alaca karanlıkta yürüyordum tasalı, tasalı ve sert, dudaklarım sımsıkı yapışmış. Ben ki, nice güneşlerin battığını görmüştüm…

Taşlar arasında çekinmeden yükselen bir yol, artık ne bitki, ne de çalıyla gönenen hınzır, ıssız bir yol: Bir dağ yolu, ayaklarımın çekinmezliği altında çatırdıyordu…

Çakılların alaycı takırtısı üstünde yürüyerek, kaygan taşları çiğneyerek : öyle yol alıyordu ayaklarım yukarı doğru…

Yukarı doğru : Onları aşağı doğru, uçuruma doğru çeken ruha, ağırlığın ruhuna, şeytanıma ve baş düşmanıma karşın…

Yukarı doğru: bu ağırlığın ruhu üstüme abansa da, yarı cüce, yarı köstebek; kötürüm, kötürüm eden; kulağıma kurşun, beynimeyse kurşun damlaları gibi düşünceler akıtan…

‘Ey Zerdüşt’ diye fısıldıyordu alaylı alaylı, heceliye heceliye, ‘Ey bilgelik taşı!.. Kendini yükseğe atmışsın ama her atılan taş, düşer!..

Ey Zerdüşt, ey bilgelik taşı, ey sapan taşı, ey yıldız yıkan!... Kendini atıyorsun öylesine yükseğe, ama her atılan taş düşer!..

Kendini yargılamışsın, kendini taşlamaya yargı giymişsin: Ey Zerdüşt, gerçekten yükseğe atmışsın taşını, ama senin tepene inecek o!..

Derken sustu cüce; ve bu uzun sürdü. Ama sessizliği beni sıkıyordu. Bu durumda iki kişi, doğrusu yalnızkende daha yalnızdır!..

Tırmandıkça tırmandım, düşledim, düşündüm, ama her şey beni sıkıyordu. Ağır işkenceden yorgun düşmüş ve daha beter bir düşle uykusundan uyandırılmış bir sayrı kişiye benziyordum…

Ama bende yüreklilik dediğim bir şey var. Şimdiye dek bende ki her yılgınlığı öldürmüştür. Sonunda bu yüreklilik beni durdurdu da, söyletti: Cüce.. Ya sen, ya ben!..

Çünkü yüreklilik en iyi öldürendir. Saldıran yüreklilik : her saldırıda cümbüş sesleri vardır da ondan…

Ama insan, en yürekli hayvandır. Her hayvanı bununla alt etmiştir. Cümbüş sesleriyle alt etmiştir her ağrıyı; oysa insan ağrısı en derin ağrıdır…

Yüreklilik, uçurum ağzındaki baş dönmesini dahi öldürür: İnsanın uçurum ağzında olmadığı yer mi var ki!.. Görmek bile, uçurumlar görmek değil midir?..

Yüreklilik en iyi öldürendir. Yüreklilik acımayı dahi öldürür. Oysa acıma, en derin uçurumdur. Kişi, hayatı nice derinliğine görürse, onca derinliğine görür acı çekmeyi de.

Ama yüreklilik en iyi öldürendir, saldıran yüreklilik: Ölümü dahi öldürür o; çünkü der: Bu muydu hayat?.. Peki öyleyse! Bir daha…

Fakat bu türlü sözlerde pek çok cümbüş sesleri vardır. Kulağı olan işitsin..

Dur cüce!.. dedim. Ya sen, ya ben!.. Ama ben daha güçlüyüm: Sen bende ki uçurumlu düşünceyi bilmezsin!.. Ona katlanamazsın sen!..

Derken beni hafifleten bir şey oldu. Cüce omzumdan atladı, o meraklı!.. Ve karşımdaki taşa oturdu. Fakat tam b,z,m durduğumuz yerde bir geçit vardı…

Şu geçite bak cüce diye sürdürdüm konuşmamı. İki yüzü var. Burada iki yol birleşir. Kimse bu yolların sonuna dek varamamıştır daha…

Şu geriye doğru uzanan yol; sonrasızlığa dek sürer. Şu ileriye doğru uzanan yolsa, başka bir sonrasızlıktır…

Birbirine karşıttır bunlar, bu yollar; birbirini başlarıyla iterler. Ve burada, bu geçitte birleşirler. Bu geçidin adı üstünde yazılıdır. ‘An’…

Ama kişi bunları izlese, durmadan daha daha izlese, sanır mısın ki cüce bu yollar birbirine sonrasızca karşıttırlar…

Düz olan her şey yalan söyler mırıldandı cüce, küçümseyerek… Her gerçek eğridir, zaman bile değirmidir…

Ey ağırlığın ruhu dedim öfkeyle… O kadar hafifseme bunu!.. Yoksa seni oturduğun yerde bırakırım ha topal… Seni yukarlara ben taşıdım!..

Bak diye sürdürdüm konuşmamı. Şu ana bak!.. Geçitten, andan, sonrasız bir yol uzanıyor geriye doğru. Bir sonrasızlık var arkamızda…

Her yürüyebilen, bu yolu daha önce yürümüş olmalı değil midir?.. Her olabilen, daha önce olmuş bitmiş ve geçmiş olmalı değil midir?..

Peki her şey daha önce de var idiyse, bu ana ne dersin cüce?.. Bu geçit dahi, önceden var olmuş olmalı değil midir?..

Ve her şey birbirine öyle bir bağlı ki, bu an, bütün gelecek şeyleri kendine çekmekte, dolayısıyla, kendini de çekmekte. Öyle değil mi?..

Çünkü her yürüyebilen, bu uzun yolu bir daha yürümelidir ileri doğru!..

Peki ay ışığında sürünen şu yavaş örümcek… Peki ay ışığının kendisi. Peki geçitte fısıldaşan senle ben. Hepimiz daha önce de var olmuş olmalı değil miyiz?..

Ve dönmeli ve önümüzde ki öbür yolda, o uzun korkunç yolda yürümeli, sonrasızca dönmeli değil miyiz?..

Böyle konuştum. Gittikçe yavaş konuştum. Çünkü kendi düşüncelerimden ve ard düşüncelerimden korkuyordum. Derken, bir köpek uluması işittim yakında…

Daha önce de böyle bir köpek uluması işitmiş miydim?.. Düşüncelerim geriye doğru koşuyordu. Evet!.. Çocukken en uzak çocukluğumda…

Böyle bir köpek uluması işitmiştim o zamanlar. Köpeği de görmüştüm. Tüyleri diken diken, başı havada, köpeklerin bile hayaletlere inandığı o sessiz mi sessiz gece yarısında titriyordu…

Yüreğim acımıştı. Dolunay, ölüm gibi sessiz. Tam o sırada geçmişti evin üzerinden. Tam o sırada durmuştu bir değir mi ateş. Başkasının malı üstündeymiş gibi, düz damın üzerindeydi daha…

Bundan yılgıya kapılmıştı köpek. Çünkü köpekler hırsızlara ve hayaletlere inanırlar. Yine böyle bir köpek uluması işitince, yüreğim acıdı bir daha…

Nereye gitmişti cüce?.. Ya geçit?.. Ya örümcek?.. Ya o bütün fısıldaşmalar?.. Düş mü görmüştüm?.. Uyanmış mıydım?.. Yaban kayalıklar arasında birdenbire tek başıma, yapayalnız kalmıştım en ıssız ay ışığında…

İşte bir adam yatıyordu yerde!.. Ve işte!.. Köpek sıçrıyor, tüylerini kabartıyor, inliyor.. İşte gördü geldiğimi… Derken uludu yine, derken bağırdı yine… Ben hiç köpeğin böyle yardım istercesine bağırdığını işitmiş miydim?..

Gerçek, bu gördüğüm gibisini görmemiştim hiç. Kıvranan, boğulan, titreyen, yüzü allak bullak, ağzından bir ağır kara yılan sarkan, genç bir çobandı gördüğüm…

Bir tek yüzde bunca bulantı, bunca solgun korku gördüğüm olmuş muydu?.. Herhalde uyuyordu. Derken boğazına aktı yılan. Orasını soktu. Şimdi de çıkmıyordu…

Elimle yılana asıldım, asıldım... Boşuna!.. Yılanı boğazından çıkaramadım. Derken bir bağırmadır koptu içimden. Isır, ısır!..

Kopar başını!.. Isır!.. Böyle bağırıyordu içimde ki.. Korkum, nefretim, tiksintim, acımam, bütün iyim, bütün kötüm, bir tek ses olmuş bağırıyordu içimden…

Ey çevremdeki gözü pek kişiler!.. Ey arayıcılar ve araştırıcılar ve kurnaz yelkenlerle bilinmedik denizlere açılanlar!.. Ey bilmece tutkunları!..

Çözün bana gördüğüm bilmeceyi, yorumlayın bana en yalnız kişinin görüntüsünü!..

Çünkü o, görüntüydü, önceden görmeydi. Simge olarak gördüğüm neydi?.. Ve bir gün gelmesi gereken kimdir?..

Boğazına böyle yılan akan çoban kimdir?.. Boğazına böyle en ağır, en kara istem adam kimdir?..

Ama çoban, bağırtımın öğüdüne uydu da, ısırdı. Zorlu ısırdı hem!.. Ta tuzağa tükürdü yılanın başını. Ve ayağa fırladı…

Artık çoban değil, artık insan değil, değişmiş biri. Işıkla sarılı biriydi gülen!.. Yeryüzünde kimse gülmemişti onun gibi!..

Ey kardeşlerim, işittiğim insan gülüşü olmayan bir gülüştü. Şimdiyse bir susuzluk kemiriyor beni, dinmek bilmeyen bir özlem.

Beni o gülüşe duyduğum özlem kemiriyor. Ah daha nasıl dayanıyorum yaşamaya!.. Ve nasıl dayanırım şimdi ölmeye!..


Böyle buyurdu Zerdüşt…

devamını oku

Şeytana sempati

Bir varmış bir yokmuş, her şeye gücü yeten bir varlık varmış ve başka bir şey de yokmuş. Dine inanlar ona "Tanrı" derlermiş; ancak geleneksel tanrıdan oldukça farklıymış. Doğru, o her şeye kadir ve mutlaktı; doğru, o her şeyi biliyordu; fkat hep iyi ve cömert olmak yerine hep kötü ve cimriydi. Birçok kşi benim Tanrı'nın kovduğu melekten yani şeytandan bahsettiğim sonucuna varabilir. Ondan "Şeytan" diye bahsetmeliyim; ancak tekrarlıyorum, her şeye gücü yeten tek varlık odur. Onu yaratan bir Tanrı yoktu. Başlangıcı yoktu. Şeytan bizimkine çok benzeyen bir alem yaratmayı seçti. Yıldızları ve gezegenleri vardı ve bunların en az birinde -Dünya- bizimki gibi bir hayat vardı. Dünya her açıdan bizimkinin aynısıydı: Okyanusları ve dağları, insanları ve milletleri vardı. Sıcak birasıyla, kriket ve futboluyla İngiltere vardı; maçlarda İngiliz takımlarının ka­çırdıklarına ve ıskaladıklarına keyiflenen İskoçlar vardı. Muntazam çizgileriyle kaplanlar vardı, orkideler, birçok gereksiz alarm, cep telefonları, özel tasarım kıyaftler ve tekno müzik vardı. Taç yaprakları, kirpiler ve cıvıldaşan güvercinler; güvenli yasalar, güneşlenen ceylanlar, iyi dilekler -tabii bir de Ulusal İngiliz Operası- vardı.

Evrenin başlangıcını tartışan insanlar vardı. Kiliselerin, sinagogların, tapınakların ve camilerin yanı sıra dini metinler -İncil ve Kuran- vardı. Ve insanlar, harika, yüce ve her şeyiyle iyi olan Tanrı'ya ibadet ettiler. Hatta bazı­ları inayetinin, kutsal vahiylerinin ve emirlerinin serçeden insana herkes için olduğunu iddia ettiler.

Şeytan her şeye gücü yeten iyi Tanrı'ya edilen bu yanlış ibadete gülüp geçmeyi denedi. Dini metinlerin oluş­masını kasten, ama şaka olarak ayarladı. İçindeki şeytanlık onu çılgına çevirdi ve keyfni kaçırdı. Şeytana tapan birkaç kişi dahi, şeytanı, her şeye gücü yeten tek varlık olarak görmekte zorlanmaya başladı.

Şeytanı en çok kızdıranlar ise teologlar, flozoflar ve hatta kötü ve acı problemini tartışan insanlardı. Her şeye muktedir ve bağışlayıcı bir Tanrı -onların yanlışlıkla taptıkları- varken nasıl oluyor da acıyla sonuçlanan pek çok kötülük var olabiliyordu? Şeytan düşündü: Evrenin gidişini birçok acı ve zamanla artan bir sefletle donatırsa, düşünen insanlar, her şeye kadir ve tüm kötülüklerin yaratıcısı bir varlığın olması gerektiği sonucuna varacaklardı: Şeytan. Onlar "iyi"yi tartışıyor olmalıydılar. Şeytan'ın varlığına işaret eden bu kadar çok kanıt varken esas mesele iyiliğin niçin var olduğu olmalıydı.

Dindarlar için, evren, her şeye muktedir iyilik dolu Tanrı'nın kanıtıdır. Dünyanın belli bazı özelliklerinin bir yaratıcı-tasarlayıcının olması gerektiğine işaret etti­ğini iddia ederler. Bununla birlikte John Stuart Mill'in 19. yüzyılda belirttiği gibi, eğer dünyaya, her şeye gücü yeten bir yaratıcının hangi özelliklere sahip olduğunu anlamak için analojik olarak ciddi bir şekilde bakarsak o yaratıcının adını karalayacak ezici kanıtlar buluruz. Milyonlarca insan hastalıktan veya açlıktan acı çekti, acı çekiyor ya da acı çekecek, genel olarak da acılar içinde ölüyor. Bu acılara umutsuzluğun ve birbirine yardım edememenin ıstırabı eşlik eder. Milyonlarca insansa sıradan ve daha mutlu hayatlarda ise muazzam sayıda insan arkadaşlarının veya akrabalarının ölümüne tanık oluyor; yine çok sayıda insan işyerindeki olumsuz şartlar nedeniyle mağdur ediliyor. Milyarlarca hayvan da doğadaki besin zinciri dolayısıyla kendi türlerinden kaynaklanan acılara maruz kalmaktadır. Küçük mucize Şeytanda "Tanrı'yı sevdiğinize şükredin" ve "Her şey güzellikle parıldıyor" ilahilerini duyduğunda üzülmektedir.

Problemi ister iyinin varlığı ister kötünün varlığı olarak ele alalım, bununla ilgili birtakım çözüm önerileri mevcuttur. Her şeye gücü yeten bir şeyin -Tanrı ya da Şeytan- her şeyi yapamadığını akımızda tutmalıyız: Çelişkili veya çelişkili olabilecek şeyler meydana getiremez. Her şeye gücü yeten bir varlık, hiç hareketsiz bir nokta yaratabilir mi? Tabii ki yaratabilir; ama eğer her şeye muktedirse hareket ettirebilir, böylece de hareketsiz olmaktan çıkar. Mantıken yapılması imkansız olanı yapamamak güce bir kısıt değildir. Eğer biri size kitabı hem kapamanızı hem de kapamamanızı söylüyorsa bunun aynı anda yapılmasının bir yolu yoktur, yani bu durumda yapılacak hiçbir şey olamaz böylece de yapabilecekleriniz üzerinde bir kısıtlama yoktur.

Tanrı'nın ya da Şeytan'ın mantıken imkansız olanı (bu gerçek ya da mümkün olan hiçbir şeyden oluşmadığından) yapamadığının farkına vardığımızda diyebiliriz ki, bir yerde kötülük varsa mantıken iyilik de olmalıdır. Bu konunun nüfzu ne olursa olsun neden bu kadar çok iyilik ya da kötülük olduğu asla açıklanamaz.

Tanrı'ya inananlar ayrıca sık sık özgür iradenin de­ğerinden bahsederler. Özgür irade dünyayı daha iyi bir yer haline getirir: Robotlar yerine istediğini yapabilen insanlara sahip olmak ve insanların kendi iradeleriyle iyilik yapmayı seçmeleri, iyiliğin kaderlerinde belirlenmiş veya kendileri adına karar verilmiş olmasından iyidir. Bununla birlikte özgür iradeye sahip olmak, insanların kötülük yapmayı tercih edebilecekleri ve böyle bir tercihte bulunabilecekeri anlamına gelir. Şeytan tabiiki tersini savunur. Özgür irade, özgürce yapılan birçok kötülük, kötü niyetlilik ve haksızlığı da kapsar; o, bu nedenle özgür bireyler yaratmıştır. Doğru, böyle yaratıklara sahip olarak, Şeytan bazılarının bazen iyilik yapabileceği riskini almış oldu; ama dünyada özgürce ve kasıtlı olarak acıya sebep olan insanların kötülüğünün yanında bunun bir önemi yoktu.

Özgür irade savunması sadece insanların sebep oldu­ğu iyilikler ve kötülüker için geçerlidir. Özgür iradenin ne olduğu konusunda paradokslar var ama bundan bir anlam çıkarabileceğimizi farz etsek bile insanların depremleri, volkanik patlamaları, sel baskınlarını ve hastalıkları kendi özgür iradeleriyle yarattıkarına inanmak için hiçbir sebep yok. Şeytan o melun ellerini ovuşturur: Böyle acımasız felaketler onun varlığının bir kanıtıdır. Şeytan'ın sorunu, niçin mutluluk kaynakları yarattığını açıklamaktır: mavi gökyüzünü ve gün batımını, engin denizleri, yüce dağları; aşkın hazzını, seksin heyecanını, müziğin, şarabın ve hatta felsefenin sarhoşluğunu. Bir şeyler yanlış gittiğinde, bunların büyük sıkıntılar yaratmanın etkili yolları olduğunu söyleyebilir.

İşler yolunda gittiğinde bile diğer insanlar kıskançlık ve hasetlikten acı çekiyor ve bunun adaletsizlik olduğunu düşünüyor. Ayrıca şanslı olanlarda ise hastalık ve sonuç olarak ölümle bu zevklerin kaybının farkındalığı kalır. Bunun yanı sıra bazılarının Tanrı'nın var olup olmadığı konusundaki umutsuz şüphelerine dikkat çekebiliriz. Bu, kendi başı­na şeytanın kötü niyetliliğinin bir kanıtıdır; her şeyden öte iyi bir Tanrı böyle bir ümitsizliğe müsamaha etmez.

Birçok insan Tanrı'nın varlığına inanır. Dini kitaplara ve dindar öğretmenlere güvenir. Ama bazıları kanıt ararlar ve bunun, etraflarındaki dünyanın birtakım özelliklerinde bulunduğuna inanırlar. Benim Şeytan önerim, dünyevi özelliklerden hep-iyi bir Tanrı çıkarımını sorgulamanın bir yolu. Şeytan fikri bize seçimimizin yalnızca bağışlayıcı bir Tanrı'nın varlığı ya da yokluğu arasındaki basit bir seçimden ibaret olmadığını hatırlatmalı. Evreni yaratan ve tasarlayan, her şeye muktedir bir Tanrı'nın varlığına inananların neden onun kötü -veya iyi-kötü arası bir şey- değil de tamamıyla iyi olduğuna ikna oldukarını açıklamaya ihtiyaçları var. Bir iyi ve bir kötü olmak üzere iki ayrı gücün bulunması daha olası değil mi? Zerdüştlük tipik olarak böyle bir ikiliği ilan eder görünür. O halde tek makul din bu mu? Bu, paradoksal bir biçimde, herhangi birinin neden buna inanmakta zorlandığını açıkayabilir. Aslında belki de kesinlikle bir paradoks değildir. Nihayetinde din ve mantık birbiriyle örtüşüyor mu?

Bugünlerde şeytan, seçeneklerden biri olmaktan çı­kartılmış durumda. Şüphesiz baskı altında ve hiç kuşkusuz sempatimizi hak ediyor. Bununla birlikte sempati daha yerinde bir şekilde hem Şeytan'a hem Tanrı'ya, hem iyilere hem de kötülere yöneltilebilir. Kabul edilmedikleri için değil, paradoksal bir biçimde, varlıktan yoksun oldukları için -bu bir paradoks mudur- ya da ateist bir sıçrayış?


Kaynak: Peter Cave - 33 Felsefi bilmece

devamını oku

lyonyada İlk Materyalist Fikirlerin Ortaya Çıkışı

Materyalist felsefe, yalnız eski Yunan’da değil ilk çağın köleliğe dayanan toplumunun sinesinde Çin'de, Hint'te vb. de doğdu.

Materyalist düşüncenin oluşması, her şeyden önce, esas olarak dinî nitelikteki görüşlerinin idealizmin kaynaklarından biri haline gelmesi gerekecek olan, büyük toprak aristokrasisine karşı savaşan demokratik toplum katının gelişmesine bağlanır.

Genel kural olarak, seyrek istisnaları saymazsak, materyalizm, tarihin bütün dönemlerinde, ileri toplum katlarının, gelişen pratiğe ve gelişen tekniğe bağlı toplum katlarının felsefesidir; idealizm ise, hemen her zaman, tutucu ve gerici kuvvetlerin görüş ve anlayışını temsil eder. Felsefe, gerçek hayattan ayrılmış değildir.

"Filozoflar, diyor Engels, hiçbir zaman, sanıldıkları gibi salt (pure) fikir gücüyle ileriye doğru itilmiş değillerdir. Tersine, Gerçekte onları ileri iten herşeyden çok, bilimin, doğanın ve sanayinin heybetli ve gittikçe hızlanan ilerlemesi olmuştu.”

Örneğin Eski Yunanda demokratik grubun temsilcileri, zanaatlarla, iç ve dış ticaretle, ilk bilimsel araştırmalarla uğraşan yeni toplum katlarında toplanıyorlardı. Onların, üretimin gelişmesinde ve bilgilerin araştırılmasında çıkarları vardı. Bunun içindir ki, bunların, gelenekçi, dinî ve mistik fikirlere düşman olarak çıkmaları, şaşılacak bir şey de­ğildir.

İdealizm, tersine, köle sahibi sınıfların sinesinde, aristokratlar grubunun felsefesi oldu, bu çevrelerde eski Yunan mitolojisinden fazlası aranmıyordu, bu fani dünyamıza herşey tanrılardan geliyordu. Zeus bulutları topluyor ve yıldırımlar yağdırıyordu, Poseidon denizlerin efendisiydi, Demeter toprağın verimliğini düzenliyordu, insanın ya­şantısı, başından sonuna kadar doğa - üstü varlıkların eylemine bağlı idi. insan, kendisini, herzaman ve heryerde tanrılarla çevrili sanıyor, heryerde ve herzaman onların egemenliği altında hissediyordu. Ölümsüzlerin iyilik ve inayetlerini kendisi için sağlamak, onların kötülüklerini dua vb. ile savuşturmak, işte insanın bütün çabaları bu amaca yö­neliyordu. Bütün evrensel oluş devrimlerinin ilk devindiricisi, hep, bir tanrı olmuştur; "evren korkusu" (terreur cosmologique) buradan gelmektedir. Bundan kurtulmaya kalkışmak "hybris" içine, ölçüsüzlük içine düşmek olur.

Materyalistler olayları başka biçimde doğal ve duyu organlarımızca duyulan olgulardan hareket ederek açıklamaya çalıştılar. Böylece, Eski Hint materyalistlerinden bazıları, var olan herşeyin, eter (esir) içinde bulunan ateş, su, hava, ve toprağın çok küçük heterojen parçacıklarından oluşmuş olduklarını kabul ettiler; bilinen bütün tözlerin (cevher) ve cisimlerin kendilerinden geldiği başlangıç tözlerinin, en ilk maddelerin varlığını kabul ediyorlardı.

Eski Çin’in düşünürleri de aynı şekilde, "primitif elemanları" (ilkel öğeleri) ileri sürdüler, bunlar arasında su, ateş ve topraktan başka maden ve tahtayı da sayıyorlardı; tuzlu, acı, tatlı vb. tadların izlenimlerini bu kaynaklarla izah ediyorlardı. Karanlıklar ahengi kitabı'nda "bilinç, şeylerden doğar ve şeyler içinde ölür" denilmektedir. Çin materyalistleri de doğada birbirine karşıt, pozitif ve negatif ilkel parçacıkların var olduğu fikrini savunuyorlardı.

Bu gelişmemiş çocuksu materyalizm, M.ö. VI. yüzyılda Küçük Asya'daki Yunan sömürgelerinde kurulmuş olan felsefe ile büyük bir gelişme gösterdi. M.ö. VIII inci yüzyıldan, VI'ıncı yüzyıla kadar Yunan toplumunun ilerlemesi, lyonya'da, Küçük Asya kıyılarında, Batı halkları ile Doğu halkları arasındaki ticaretin geçtiği yerlerde doruğuna varmıştı. Yunan materyalizminin o zamanki merkezleri Milet ve Efes gibi İyon şehirleriydi; bu zengin ve işlenmiş şehirlerin ticarette görgülü bilgili olan halkları alış-verişlerle ve politik ittifaklarla uzak yolculuklar yapmaya, yabancıların ahlâk ve töreleri ile ve yabancıların fikirleriyle temas etmeğe sevkediliyorlardı.

Mısır, Fenike, Bâbil, İran ve bunlar üzerinden geçerek Hint ile olan ilişkilerin çok sık olduğu Yunan dünyasının bu doğu kesimindedir ki bilimsel düşünceler doğdu. "Küçük Asya'nın batı kıyıları Yunan uygarlığının beşiği idi. " Burada cesur ve bağımsız kişiler doğa üstülüğün bulutlarını dağıtma, evrenin incelenmesini dinî fikirlerin mitolojik keşmekeşinden kurtarma işine, yalnızca duyularımızı kullanarak elde edilen ilkelere dayanan bir dünya bilimine bağlı bütün eğilimlere düşman bir gözlem alanına nüfüz etme işine giriştiler; onların düşünceleri teoloji ile savaş haline geldi.

Bu bölgenin fılozofları, Doğu'nun edinilmiş felsefî ve bilimsel bilgilerini verimli kıldılar, materyalizmin tarihteki bu ilk biçimini ileri sürdüler. Engels bu ilk biçim hakkında şunları söylemişti:

"Daha o zamandan, doğal, kendiliğinden olma materyalizmin iyice gelişmiş olduğunu görüyoruz ki bu materyalizm, gelişimin ilk aşamasında, çok tabiî olarak, doğa olaylarının sonsuz çeşitliliği içindeki birliği çok doğal ve kendiliğinden olan bir şey sayar ve onu kesin olarak fizik nitelikteki herhangi bir şeyde, Thales'in suda arayışı gibi, özel bir cisimde arar."

Bu materyalizmin çocuksu ve ilkel niteliği, bilimin henüz doğmak üzere bulunduğu olgusu (vakıası) ile izah edilir. O zamanlarda felsefe, henüz, ötekilerinden ayrı ve özerk (muhtar-autonom) birbilgi dalı de­ğildi; zaten, felsefeye bağlı olmayan ve birbirlerinden ayrı özel bilimler de yoktu. Hem felsefî görüşleri hem de bilimsel bilgileri içine alan, tek ve farklılaşmamış bir bilgi tanınıyordu.

İlkçağ filozoflarının çoğu aynı zamanda bilgindiler. Felsefî düşünce, insanlık tarihinde, bilgilerin artık yığılıp çoğaldığı ve bu bilgilerin geleneksel inançlarla çatışma haline geldiği zaman kesinlikle görünmeğe başlıyordu. Birdenbire, bilgi, inancın (la foi) karşısına çakıyor. Tekrar edelim ki, bu bilgi pratiğe bağlı bir bilgidir.

"insan, pratik faaliyetinde, diyor Lenin, önünde nesnel (objektif) bir dünya bulur; kendisi bu dünyaya tabidir ve onun faaliyetini (activity) bu dünya tayin eder."

Üretici faaliyet, insanı, efsanelerden uzaklaştırır ve dünyanın doğal bir betimlemesine götürür; bu betimleme, kendiliğinden olma bir materyalizme bağlıdır.

Genel olarak Yunan felsefesinin kurucusu gibi kabul edilen Thales (yaklaşık olarak M.Ö. 625-547) aynı zananda hem bir tüccar hem de bir bilim adamı idi. Matematiğin, astronominin, meteorolojinin, ve fiziğin gelişmesi için çok şeyler yaptı. İlkçağ Yunanistanı'nın "yedi bilge"leri arasında sayılma onuruna sahip olmasında yadırganıcak hiçbirşey yoktur. Mısır’da kullanılan yüzey ölçümü usullerini inceledikten sonra, yer ölçümü düzeyini aşan somut teknik verilerden soyutluğa ve genelliğe varmak üzere gerçek elamanter bir geometri kurdu. Aynı zamanda, Babilliler'in bilgilerine dayanarak astronominin temellerini ortaya attı, ve güneşin 28 Mayıs 585'deki tam tutulmasını önceden bildirerek kendisine büyük bir ün sağladı. Nesnelerin yüksekliklerinin, gölgelerinin boylarına göre ölçülmesi, ya da mıknatısın çekim özelliklerinden yararlanılması vb. gibi pratik yöntemler üzerindeki etki yapan gözlemlerini çoğalttı.

Anaksimandros (yaklaşık olarak M.Ö. 610-546) dünyanın yuvarlaklığı görüşüne hafifçe dokundu; yer çekimini ve yer yuvarlağının kendi ekseni etrafında döndüğünü sezdi. Gök küresinin bütün noktalarından aynı uzaklıkta olduğuna göre, dünya, boşluk içinde hiçbir yere dayanmaksızın asılı durmakladır diye düşündü ki bu matematik - mekanik açıklama, soyut düşünmede çok büyük bir gelişmeyi gösteriyordu. Anaksımandros'a göre görülebilen gökcisimleri, göğün dev çarkları içinde bulunan ateşin belirtileriydiler. Bu çarkların boşluklarından ve aralıklarından ateş kendini gösteriyordu. Dünya makinaya benzetilerek kavranıyordu ve bu görüş bundan böyle uzun zaman fizik betimlemelerinin temeli olacaktı.

Anaksimandros, bildiğimiz kadarıyla, dünyaların çokluğunu sanmakta ve canlı varlıkların gelişimini bilimsel olarak açıklamaya çalışmakta da ilktir. Hayvanların güneş ışınlarının etkisi altında ıslak yerlerde hayat bulmaya başladıklarını; bunlar arasında ilk hayvanların suda göründüğünü ve üzerlerinin pullarla kaplı olduğunu; sonra, bunlardan bazısının toprağa geldiklerini, yaşama biçimlerini ve dış görü­nüşlerini değiştirdiklerini; insanların balıktan geldiğini savunuyordu. İlkçağ yazarları Anaksimandros'un pratiğe de dikkatle eğildiğini anlatı­yorlar: Yunanistan’da güneş saatinin kadranlarının ve güneş saati milinin kullanılmasını sağladı, bir gök küresi yaptı ve bir levha üzerinde Yunanistan'ın ilk coğrafi haritasını hazırladı.

Anaksimenes (yaklaşık olarak M.Ö. 585-525) inde geniş bilimsel bilgileri vardı: ayın, ışığını güneşten aldığını biliyordu ve gökkuşağını güneş ışınları ile açıklıyordu. Gezegenler ile yıldızlar arasındaki ilk ayırımı o yaptı.

Başka bir Yunan filozofu, Pitagoras, matematikçi olarak da ünlü­dür.

Bu, bilim ile felsefe arasında ayırım yapılmaması, elbette ki, herçeşit bilginin felsefeye mal edildiği anlamına gelmez, ilkçağ Yunanlıları toprağı işlemeyi, madenleri eritmeyi ve işlemeyi, binalar ve gemiler yapmayı biliyorlardı. Felsefe çerçevesi içine, ancak, daha genel bir nitelikteki kendi bütünü içinde dünyaya, dünyanın bilinmesine, topluma ve törelere ilişkin görüşleri sokuyorlardı.

Buradan çıkarılması gereken sonuç, Anaksimondros gibi, bu zamanın düşünürlerinin teorilerini pratikten çıkardıktan sonra karşılık olarak teorilerini pratiğe uyguladıklarıdır. Bilgelik (sophia) pratiğin bilinmesini ve üstat tarafından özümlenmesini (assimilation) kapsıyordu.

Eski Yunan filozofları bilimin mahiyeti üzerine olan görüşleriyle, dönem ve sosyal durum ayrılıkları ile de olsa, diyalektik materyalizmin müritlerinin (adeptes) ilk habercileridirler.


Kaynak: Georges Cogniot - İlk Çağ Materyalizmi

devamını oku

Marx'ın Düşüncelerinin Çarpıtılması

Erich Fromm

Herhalde tarihin en garip cilvelerinden bir tanesi günümüzde kaynağından araştırma imkânlarının çok sayıda olmasına rağ­men, her türlü kuramın acımasızca ve hiçbir sınır tanımaksızın saptırılması ve hatalı bir biçimde yorumlanmasıdır. Belki de bunlar arasında nasibini en olumsuz biçimde alan kuram, Marx’ın dünya ve insan görüşüdür. Örneğin Marx'ı ve Marksizm'i dillerinden düşürmeyenler, görüşlerini gazetelerde, kitaplarda, makalelerde ve siyasi nutuklarda açıklamaktan çekinmezler, bunu yaparken de bu konuda fikir açıklamakta yetkin olup olmadıklannı düşünmezler bile. Çünkü, çok az sayıda siyasetçi ve gazeteciyi bir tarafa bırakacak olursak, bu insanların neredeyse tümünün bir kerecik bile olsa, Marx ile ilgili tek bir şey okumadıkları kesindir. Öte yandan sosyal bilimcilerin çoğu, sı­nırlı miktarda Marx bilgisini kendileri için yeterli, hatta fazla bile görmekte, ama yine de bu alanda bir uzmanmış gibi davranmaktan çekinmemektedirler. Buna rağmen sosyal araştırmalar yapan hiç kimse, şimdiye dek kalkıp da Marx ile ilgili bu bilgi boşluğunu eleştirmemiş ya da en azından insanların dikkatlerini bu yöne çekmemiştir.

Marx ile ilgili yanlış anlama ya da çarpıtmaların arasında belki de en ağır basanı, Marx'ın "maddecilik” hakkındaki görüş­leri çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Bu konuyu, "çarpıtıcılar” şu ifadelerle dile getirmektedirler: Marx'a göre insanları yöneten ve onları belirli davranışlara iten dürtüleri sağlayan tek neden; para, kâr ve refah arzusudur. En yüksek kâra ulaşmak, insanların en önemli yaşam motifidir ve bireyin ruhsal ihtiyaçları hiç­ bir değer taşımazlar. Marx'in ideali, iyi beslenmiş ve temiz giyinmiş "ruhsuz" insanlardır. Marx dini eleştirektedir, çünkü tüm ruhsal değerleri reddetmektedir. Bu açıdan Marx, ruhsal olgunluğun ancak Tanrı'ya inanmakla yaşanabileceğini savunanlar için, sanki bir canavardır.

Yukarıdaki paragrafta saydığım tüm görüşler tek kelimeyle yanlıştır ve çarpıtılmış bir kuram yorumudur. Ama ne yazık ki, insanlar yine de bu yaklaşımlara oldukça büyük bir ilgi göstermektedir. İşte bu görüş ve düşüncelerden hareketle, Marx'ın, onlara göre sözde "sosyalizm cenneti" ele alınmış ve bu cennet, milyonlarca insanın, her şeye hâkim bir devlet tarafından yönetildiği ve de devlet bürokrasisine boyun eğmek zorunda bırakıldığı bir düzen olarak gösterilmeye çalışılmıştır. Ancak böylesi bir yalancı cennette yaşayanlar, "eşitlik"lerinin bedelini özgürlükleriyle ödeyecekler ve maddî açıdan tannin edilmiş olsalar bile, bireyselliklerini kaybetmiş olacaklardır. Öte yandan sayıları milyonlarla ifade edilen otomatlar ve robotlar haline dönüştü­rülen bu iasanlar, diğerlerinden biraz daha iyi beslenen ve onlardan daha iyi yaşayan, ince bir elit tabakanın yönetimi altına gireceklerdir.

Ruhu ve ruh ile ilgili her şeyi reddeden, tekdüzeliği ve sıradanlığı baş tacı yapan, toplumsal egemenliği her şeyin üzerinde değerlendiren böyle bir Marx "maddeciliği", tamamı ile yanlış bir yorumdan başka bir şey değildir. Çünkü gerçekte Marx’in asıl hedefi, insanın bağımsızlığı, ekonomik kalıplarından ve belirlenmişliklerden kurtulması ve bir insan olmanın onuru ile bü­tünselliğini yeniden kazanması idi. Böyle bir insan; çevresiyle, diğer insanlarla ve her şeyden önemlisi, doğa ile bütünleşecek ve bir uyum oluşturacaktır. Dinbilimsel kavramlar içinde düşü­necek olursak, Marx'ın felsefesi, insan bireyselliğinin tam anlamıyla gerçekleşmesini amaçlayan peygamberlik benzeri bir mesihçiliktir. Bu da Batı düşünce sistemini rönesans ve reform hareketlerinden başlayarak, 19. Yüzyıl’ın içlerine kadar getiren hedef ve kaygıların ta kendisidir.

Belki de Marx'ın gerçek yüzünü gösteren bu son tespit, bir­ çok okuyucuya ters gelecek, hatta onları sonsuz rehavetleri içinde sarsacaktır. Gerçekten de elinizdeki bu kitapta söyleyeceklerim, alışıldık ve çarpıtılmış Marx yorumunun çok ötesinde olan yepyeni şeylerdir. Görüşlerimi açıklayıp, gözler önüne sermeden önce, yeri de gelmişken, tarihin bir diğer cilvesine daha değinmek istiyorum. Marx'in sosyalizm anlayışını eleştirirken kullanılan çarpıcı örnekler, artık çağdaş kapitalist Batı toplumlarında da yavaş yavaş ortaya çıkmakta ve kendilerine bir yer edinmektedirler. Günümüz Batı insanları daha fazla para, daha fazla kâr ve daha fazla tüketim gibi hedeflerin peşinde koşmaya başlamışlardır. Güven duygusuna olan ihtiyaçları ile riziko altı­na girmeme kaygıları ise, onların bu sorumsuz davranışlarını bir nebze de olsa sınırlamaktadır. Bu insanlar, hem tüketirken ve hem de üretirken, devletin, devlet bürokrasisinin ve büyük şirketlerin düzenlediği ve yönlendirdiği bir yaşam biçimine uymaktadırlar. Böylece zamanla, söz konusu kurulu düzene o kadar alışmaktadırlar ki, elden giden bireyselliklerinin ve içsel özgürlüklerinin farkına bile varamamaktadırlar. Burada Marx'in bir ifadesini kullanacak olursak: "Bu insanlar, güçlü ve otonom makinelere hizmet eden birer 'eşya-insan' haline dönüşmüşlerdir." 20. Yüzyıl'ın sonlarına gelirken ortaya çıkan bu kapitalist toplum düzeni, Marx karşıtlarının Marx'i kötülemek için onun fikirlerine ve önerdiği düzene yakıştırdıkları felâketin kendisidir aslında.

Sanırım bu tür çarpıtmaların en şaşırtıcısına değinmenin de zamanı geldi: Marx'ı "maddecilik" ile suçlayanlar, aynı zamanda Marx'ın Öngördüğü sosyalizmi, "maddi kâr motifinin" eksikliği yüzünden bu sefer de alabildiğine yelmektedirler! Bu ifadelerde görülen belirgin zıtlık, bizim psikolojide "rasyonalizasyon" dediğimiz bir fenomenle açıklanabilir. Çünkü burada Marx'ın dini ve ruhsal geleneklerimize aykırı olduğu iddia edilen görüşleri, içinde yaşadığımız sistemi Marx'a karşı korumada kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra, kapitalizmin insan doğasına uygun olduğunu ispatlamak ve "gerçek olamayan" bir sosyalizm görüşünden çok daha fazla üstün olduğunu gösterebilmek için, yine rahatlıkla Marx'ın fikirleri öne sürülebilmekte ve onlardan yararlanılabilmektedir.

Bu kitapta üzerinde duracağımız başlıca konu şu olacaktır: Yaygın Marx yorumu, çarpıtılmış bir Marx yorumu olduğu için yanlıştır. Örneğin Marksist kuramda güdüleme (motivasyon) öğesi olarak maddi kazanç ve kâra yer verilmemiştir. Marx’ın en önemli hedefi, insanları, ekonomik ihtiyaçlarının doğurduğu baskı ve bağımlılıktan kurtarmaktır. Bu türlü baskı ve bağımlı­lıklardan kurtulmayı başarabilmiş bir insan, içindeki gerçek benliği dışa vurabilecek ve kendisini gerçekleştirebilecektir. Demek ki, Marx’in ulaşmaya çalıştığı nokta, gerçek bireylerin, yabancılaşma nedir bilmeksizin, insanlarla ve doğayla bir bütünlük içinde yaşamalandır. Bence Marx'in felsefesi, ruhsal varoluşçuluğun laik bir terminolojiyle anlatımıdır. Bu ruhsal içerik ve boyutundan dolayı da, maddeci pratiğe ve çağımızın maddeci felsefelerine karşı bir konumda yer alır. Marx'in ana amacı, kendi insan anlayışından yola çıkarak geliştirdiği sosyalizm vizyonunu, on dokuzuncu yüzyıla ait bir dille anlatarak, adeta peygambervarî bir mesihçiliği ortaya koymaktır.

Acaba nasıl oluyor da, Marx'in fikirleri bu denli çarpıtılıyor ve yanlış biçimlerde ele alınıyor? Bence bunun birçok nedeni var. Birincisi, insanların Marx hakkındaki bilgisizlikleridir. Marx'in üzerinde önemle durduğu sorunların üniversitelerimizde pek işlenmemesi Ve hiçbir eleştirel araştırmaya konu edilme­mesi, bu eksikliğin temelindeki en önemli faktörlerden bir tanesidir. Böylelikle, bazı kimseler hiçbir bilgileri olmadığı halde, Marx hakkında akıllarına estiği gibi yazıp-çizmeyi uygun bulabilmektedirler. Toplumumuzda gerçekleri kavrayan ve doğrulara saygı gösterilmesini sağlayan bir otoritenin bulunmayışı, bu yanlış anlaşılmanın bir diğer nedenidir. Bundan dolayı da, Marx'in o karmaşık, zor ve iç içe olan düşünce sistemini anlayamamış olanlar bile, Marx hakkında fikir yürütmekte ve fikirlerini yayımlamaktan da çekinmemektedirler. Öte yandan Marx’in başyapıtı niteliğindeki "Ökonomisch-philosophische Manuskripte"nin (Ekonom ik-Felsefî El Yazmaları) (1844), yani Marx'in İnsan Anlayışı'nı, felsefesini ve yabancı­laşmadan kurtuluş yollarını anlatan bu eserin halihazırda İngilizce'ye çevrilmemiş olması, bu konudaki eksikliği göstermeye yetecektir. Pek tabii, Marx hakkındaki bilgisizlik, yalnızca günümüzde Marx ile ilgili çevirilerin çok az sayıda olmasıyla açıklanamaz. Ayrıca şunuda kesin bir biçimde ortaya koymalıyız: "Ökonomisch-philosophische Manuskripte" İngilizce’ye çevrilmemiş olsa da, Marx’in felsefesini içeren diğer eserler daha önceleri İngilizce’ye kazandırılmıştı. Demek ki, Marx'ı çarpıtan bu çok sayıda düşüncelerin hiçbiri, literatürün yetersizliği savının arkasına sıgınamaz.

Marx’in yanlış anlaşılmasının bir diğer önemli nedeni de, Rusya’daki komünistlerin, kendi uygulamalarını haklı göstermek amacıyla Marksizm'i bir araç olarak kullanmaları ve Rusya'daki uygulamalarla Marx'in kuramının aynı şeyler olduğunu iddia etmeleridir. Gerçekte Marx ile Rusya tipi komünizm arasındaki ilişki. Ruslar'ın iddia ettiğinin tam tersi olsa da, Batı dünyası bu Rus propagandasına inanmış ve Rusya'daki düzen ile Marx'ın savunduğu düzeninin birbirinin aynı olduğuna hüküm vermiştir. Ama Marx’ı çarpıtanlar yalnızca Rusya'daki komü­nistler değildir. Ruslar, kişisel ve insani onuru kaba bir biçimde hiçe sayarken, onlara karşı olan birçok anti-komünist ya da reformist sosyalistler bile, Marx'ın katı bir ekonomist ve hedonik (faydacı) bir maddeci olduğunu iddia etmişlerdir. Ancak bunun nedenlerini belirlemek zor olmasa gerek. Çünkü Marx’ın kuramı, kapitalizmin bir eleştirisi olduğu halde, onun görüşlerini paylaşan kişiler, kendilerini kapitalist düşünce sisteminden tam anlamıyla soyutlayamamış insanlardı. Bu nedenle Marx'ın dü­şüncelerini, o dönemlerde geçerli olan bir kapitalist terminoloji anlayışına göre (yani, ekonomik ve maddeci kavramlarla) açıklamak durumunda kalmışlardır. Gerçekten de Sovyet komünistleri ile reformist sosyalistler, kendilerini kapitalizmin düşmanları olarak görürlerken, komünizmi ya da sosyalizmi, kapitalist bir ruh içinde düşünmekteydiler. Onlar için sosyalizm, insani açı­dan kapitalizmden farklı bir toplum düzeni değil de, işçi sınıfı­nın daha yüksek bir sosyal düzeye getirildiği başka bir kapitalizm biçimidir. Engels'in alaycı ifadesiyle söylemek gerekirse: "Sosyalizm, onlar için, toplumdaki aksayan yönlerin ortadan kaldırıldığı bir toplum biçimidir."

Buraya kadar Marx'ın kuramının çarpıtılmasına ilişkin birtakım akılcı ve kabul edilmesi kolay nedenleri gösterdim. Ancak hiç şüphesiz ki, bu akılcı nedenlere ek olarak birçok akıl dışı nedenler de mevcuttur. Örneğin Sovyet Rusya, kötülüğün somutlaştırılmış hali olarak görülmekte, bundan dolayı da, bu ülkeden çıkan her türlü düşünceye "şeytan icadı" gözüyle bakılmaktadır. Nasıl ki, Rusya'da 1917 Devrimi'nin ardından çok kısa bir süre içinde, "Çarlık” ve "Hunlar" kötülüğün bedenlenmiş hali olarak görüldüyse (Mozart'ın müziği bile bu şeytansılıklar arasında sayılıyordu), şimdi de aynı "bedenleşmiş" hale komünistler gelmişlerdir. Bu sebepten dolayı da komünistlerin ileri sürdükleri hiçbir doktrin, ciddi ve objektif bir analize tabi tutulamamıştır.

Öte yandan bu nefreti haklı göstermek için, Stalin'in ve Stalinciler'in yıllarca uyguladıkları devlet terörüne işaret edilmiştir. Ancak bu mazeretin içtenliğine şüpheyle yaklaşmamıza neden olan o kadar çok örnek var ki: Fransızlar'ın Cezayir'de; Trujillo'nun Santo Domingo’da; Franco’nun Ispanya'da uyguladığı terör ve insanlık dışı davranışlar, Stalin'inkilere benzer oldukları halde Batı dünyasında herhangi ahlâkî bir çalkalanmaya neden olmamış, önemli bir eleştiriye bile yol açmamıştır. Öte yandan Rusya'da Stalin'in azgın terör sisteminden Kruşçofun reaksiyoner polis devletine olan geçiş de, yine yeteri derecede dikkat çekmemiştir. Oysa insanların ve özgürlüğüne önem veren herkesin, bu değişime ya da geçişe gereken bir biçimde tepki göstermeleri gerekirdi. Çünkü bu yeni uygulama, en mükemmel idare biçimi olmasa bile, Stalin'in açık devlet terörüne kıyasla büyük bir değişimi yansıtmaktaydı. Demek ki, Rusya'ya karşı duyulan nefretin ve düşmanlığın, ahlâkî ve İnsanî duygulardanmı, yoksa daha çok, üretim araçlarında mülkiyet hakkı tanımayan bir sistemin gayri İnsanî ve tehdit edici olarak görülmesinden mi kaynaklandığını, iyice bir düşünmek gerekir.

Yukarıda sözünü etmiş olduğum nedenlerden hangisinin Marx'ı çarpıtmada en etkili olduğunu belirlemek gerçekten de zordur. Bence bu nedenlerin etki etmedeki önem dereceleri, ki­şilere ve siyasî gruplara göre değişecektir. Bunun dışında, kalkıp da, bu nedenlerden yalnızca bir tanesinin etkili olduğunu iddia etmek, bana göre yanlış olacaktır.


Kaynak: Erich Fromm - Marx'ın İnsan Anlayışı

devamını oku

Buda'nın ögretileri - II. Farkındalık

Farkındalık (Farkındalık: Ayrımındalık, Uyanıklık, varlığın ve kendiliğin ayrımında olmak, Derin Bilinç.), ayrımındalık ölmezliğin yolu; aymazlıksa ölümün yoludur.

Farkında olan ölmez, aymaz olansa çoktan ölmüştür.

Akıllı olan bunu anlar, bilinçlenip sevinir, soyluluğun bilgisinde sevinç bulur.

Kimler ki içinin ayrımındadır, dirençle sebatla çaba gösterir; işte onlar en yüce dinginliğe, en büyük mutluluğa, Nirvana'ya (Nirvana: ulaşılacak en büyük son, varılacak en son durak, yeniden-doğumların bitmesi, bütün kaygılardan - düşüncelerden - bağlardan - bağlılık ve bağımlılıklardan kurtulma, Kurtuluş, Sonsuz Kurtuluş, Felâh, Tanrı'da yok olma (fenâ fillah), Tanrı'yla birlikte sonsuzlaşmak ) ulaşırlar.

Bir kimse uyanıksa, farkındaysa, içine dönükse, arı-duruysa, inceyse, kendini tutmayı biliyorsa, kurala göre yaşarsa, onun şanı elbet yükselecektir.

Uyanmakla, farkına varmakla, kendini tutup denetlemekle, öyle bir ada kurar ki kendine, hiçbir sel onu vurup yıkamaz.

Budalalar kibir yapar, bilisizdir, dikkatsizdir; oysa akıllı olan, farkındalığı en yüksek servet sayar. Kibirlilik yapma, bedensel zevkin, tutkunun, kösnüllüğün peşinde koşma.

Farkına vararak içine dönen, meditasyon ( Meditasyon: Dalınç, Derin Bilinç, İçe Dalış, İçsellik, Zikir, Tefekkür; Namaz, Semaa, Ayin ) yapan büyük sevinç bulur. Akıllı olan aymazlığı farkındalıkla yener, bilgeliğin çatı katına tırmanır; her tür üzüntüden uzak durarak altında kalan üzgün kalabalığı seyreder; dağın tepesinden vadiye bakar gibi, budalalara bakar.

Farkında olan aymazların arasında seçilir, uyanık olan da uyuyanlar arasında ileri gider; akıllı olan, yarış atının yavaş atı geride bıraktığı gibi ilerler.

Farkında olan Indra tanrıların şefi oldu. Farkındalık övülür; aymazlık suçlanır.

Farkındalıkla sevinç bulan dilenci ( Dilenci: Dileyici, Ermiş, Eren, Talip; Hinduizm'de dilencilik yüce bir makam sayılır, dilenci ya da dileyici uğradığı evlerden sadaka olarak verilen az bir yiyeceği yer; aynı sözcük "˜Nirvana'yı dileyen' anlamını da taşır.), aymazlığa korkuyla bakar; aymazlık yangın gibi her yanı saran bir felakettir, küçük büyük bütün koruyucu siperleri yakar götürür.

Farkındalıkla sevinç bulan dilenci, aymazlığa korkuyla bakar; Nirvana'ya yakın olur, uzağa düşmez.

devamını oku