DÜŞÜNME İLKELERİ

Özdeşlik :

Özdeşlik ilkesi, bir şeyin kendi varlığını belirtmesidir. Bir şey aynı zaman ve aynı koşullar İçinde hem var, hem yok olamaz. Bir şey ya vardır ya da yoktur. Bu iki duruma karşı üçüncü bir durum olamaz. Bir şey neyse odur, kendisidir ya da bir başkasıdır. Eğer bir başkası olursa, o zaman da kendisi değildir. Bir şey ya «A» dır ya da «B» dir. Aynı zamanda ve aynı koşullar içlinde hem «A» hem «B» olamaz. Olursa çelişkiye düşer. Oysa ki bir düşünme olayında yanlışlığa düşmemek için yargılar arasımda çelişki olmaması gerekir. Özdeşlik, düşünme olayının önemli ilkelerinden biridir.

Neden - Sonuç :

Varolan her şeyin bir nedeni vardır. Varlıkta nedensiz hiçbir şey yoktur. Bir şeyin nedeni, ya onun varlığını meydana getiren kaynaktır ya da onun niçin neden öyle olduğunu anlatan şeydir. Böylece her başlangıcın bir nedeni vardır. Başlangıcı olan şey demek, önce o şeyin varlığı olmayıp da sonradan varolan demektir. Oysa ki yoktan bir şey var olmayacağına göre, her varlığın bir nedeni olması gerekir. Biraz önce, önünde duran kitabı biraz sonra bulamazsam onun ne olduğunu öğrenmek isterim yani kitabın ortadan kalkma nedenini araştırırım. Ayrıca, okuduğum kitabın neden ve nasıl oluştuğunu, nerede basılıp yayınlandığını soruşturup araştırmak zorunda kalırım. Böylece olguların, olayların ve diğer şeylerin nedenini anlamaya yönelmek araştırma kavramını oluşturur. Bunlara yanıt veremediğimiz takdirde o şeyi anlamış olamayız. Bu yönden neden ilkesi, herhangi bir şeyin zihinde anlaşılmasını sağlar.

Neden ilkesi de özdeşlik ilkesi gibi genel ve tümeldir, yani hem zihnin kendi işleyişine hem de zihne konu olan nesnel varlıklara uygulanır. Dış evrende her olgunun, her olayın ve her şeyin bir nedeni vardır. Nedensiz hiçbir şey olmaz. O halde doğada meydana gelen tüm şeylerim belirli bir nedeni vardır. Her sonuç bir nedene bağlıdır. Belirli nedenler her zaman belirli sonuçlar meydana getirir. Örneğin, suyun kaynamasının nedeni yüz derecelik: ısıdır. Bu ısı olmasaydı, su kaynamazdı. Neden sonuç ilkesi tüm bilimlerin temel ülkelerinden biridir.

AKIL YÜRÜTME

Tümdengelim :

Tümdengelim, düşünme olayının temel ilkelerinden biridir. Bu ilkeye göre zihin, tümel ve genel bir önermeden tekil bir önermeye geçiş suretiyle yaptığı akıl yürütme işlemine tümdengelim denir. Tümdengelim, kapsamı geniş olandan kapsamı daha az olana bir geçiştir. Bütünden parçaya doğru bir akıştır. Bütün, parçaya göre daha büyük olup büyükten küçüğe geçiş demektir. İlkelerden olaylara, sonuçlara geçiş suretiyle yapılır. Örneğin, bütün madenler ısı ile genişler. Bakır da bir madendir. O halde bakırda genişler. Burada birinci önerme genel bir önermedir. Çünkü doğada ve evrende varolan tüm madenler kastedilmektedir. İkinci önerme ise tekil yani sadece bakır madenini dile getirir. Böylece alkil, bakırın bir maden olduğunu, bu madenin diğer tüm madenlerin arasında yer aldığını, bütünün bir parçası olduğunu da bilir. Mademki bütün madenler ısı yoluyla genişliyor, o halde bakırın da genişlemesi gerekir. Akıl bunu böyle kabul eder.

Burada bakırın genişleme düşüncesi kesin midir? Akıl bunun kesin olması gerektiğini kabul eder. Mantıksal düşünüşe göre doğru fakat ya doğru çıkmaz ise, yani bakır tüm maden özelliklerini taşıdığı halde ya ısı ile genişlemez ise (kuşku). Burada kuşku yer almaktadır. Bu kuşkuyu ortadan kaldırmak için işlemi kesin bir sonuca vardırmak gerekir. Düşünmemin bu durumuna varsayım denir. Varsayım ise geçici bir teori ya da kuramdır. Bu varsayımı doğrulamak gerekir. Ayrıca, bu varsayım bizi ya doğruya ya da yanlışa yöneltir. Öyleyse bu durumda ne yapılması gerekir (deney). İşte bu anda deney işin içine girer.Çünkü bu varsayımda akıl yanılabilir. Deney ise varsayımı ya doğrular ya da yanlışlar. Böylece kuşkuyu ortadan kaldırır ve işlemi bir sonuca bağlar.

Tümdengelim bütünü parçalara ayırtarak her parça üzerinde araştırmalar yapar, yargılar oluşturur, gözlemlerde bulunur, böylece parçalar üzerindeki sırların, bilinmeyenlerin daha iyi ve daha kolay bir biçimde anlaşılmasını ve bilinmesini sağlar. Daha sonra bütün üzerine yönelir ve bütün üzerindeki bilinmezlikleri aydınlığa çıkarır, Onları bilinir hale getirir. Tümdengelim biçimindeki düşünmenin temel kuralı ise/Bütün içim doğru olan parçalar içinde doğrudur.

Amaç :

Doğada ve hayatta var olan her şeyin bir amacı vardır. Bir şeyin amacı demek, onun ulaşmak istediği sonuç yahut varlık nedenidir. Canlılar evreninde varlıkların yaşama savaşı kendilerini koruma ve varlıklarını sürdürme amacını güder. Doğada oluşan her olgunun kendine özgü bir gelişimi ve alkışı vardır. Her gelişim ve her akış, mekaniksel de olsa, mutlak bir amaca yöneliktir. Neden sonuç ilkesinde, nedenin amacı sonuçtur. Eğer neden ilkesinde bir amaç olmasaydı sonuç da olmazdı.

Tümevarım :

Tümevarımda zihin, tümdengelimin tersine hareket eder. Yani zihin tekilden, tümele, azlıktan çokluğa, parçadan bütüne doğru hareket eder. Zihnin olaylardan yasalara, sonuçlardan nedenlere geçiş suretiyle yaptığı akıl yürütme işlemine tümevarım denir Tümevarım, kapsamı az olandan kapsamı daha çok olana doğru bir geçiş işlemidir. Tümevarım, deney yöntemi adı altında fizik, kimya gibi deneysel bilimlerde daha çok kullanılır. Örneğin, demir, bakır, gümüş gibi madenlerin ısı ile genişledikleri yapılan deneyler sonucu anlaşılmıştır. Buradan genel bir yargıya yani tüm madenlerin ısı ile genişlemesi gerekir. Nitekim bütün madenler ısı ile genişler. Yapılan tüm deneyler bunu göstermektedir. Bu düşüncenin içeriğinde kuşku vardır, varsıyım vardır. Fakat deney bu kuşkuyu ortadan kaldırır, varsayımı, doğru ya da yanlış olarak sonuçlar. Bu durumlar ise, bir düşünüş biçimi olan tümevarım ilkesi ile oluşur. Tümevarım ilkesindeki akıl yürütmemin temel kuralı ise Parçalar için doğru olan bütün için de doğrudur.

Karşılaştırma :

Somut (maddesel) nesnelerin kendilerine özgü birtakım özelikleri vardır. Nesneleri tanımak, birbirleriyle olan ilişkilerini, etkilerini, olgu ve olaylardaki süreçlerini bilmek için, anları birbirleriyle karşılaştırmak gerekir. Bu da bilimsel düşünme olayının en güçlü yönlerinden biridir. Nesnelerin, olgu ve olayların özlemi, içerikleri hakkında bilgi edinmek yönünden büyük yararları vardır.

Somut nesnenin başlıca temel özellikleri ise, fiziksel olarak, özgül ağırlık, biçim, yapısal durum, nem oranı, ergime ve kaynama sıcaklıkları, magnetik özellik, genleşme ve ergime süreçleri- gibi. Ayrıca, somut nesnelerin diğer özelliklerini sadece isim olarak belirtecek olursak, bunlar : Mekanik, termal, teknolojik, kimyasal, fiziko - kimyasal, akustik, optik gibi özellikleri de her nesnenin yapısına göredir. Cansız nesnelerde özelliler böyle olmakla birlikte, canlı nesnelerin de kendilerime özgü özellikleri vardır. Örneğin, bitkilerin, hayvanların, insanların tek tek bireysel olduğu gibi her türe ait varlıkların ortaklaşa özellikleri vardır, işte bilimsel düşünme olayında karşılaştırma ilkesi bu özeli ilklerin farklı ve benzer yönlerini bularak onları birbirinden ayırır ve onlar hakkında gereken bilgileri elde eder. Örneğim, iki somut nesneyi nicelikler yönünden ele alır aralarında karşılaştırma yapacak olursak şu durumlarda karşılaşırız : îki somut nesneden biri, ya diğerinden büyük ya diğerine eşit ya da diğerinden küçüktür. Bunların dışında başka bir durum düşünülemez. Yani dördüncü bir durum söz konusu değildir.

ANALİZ VE SENTEZ

Analiz Nedir?

Bundan önce alkil yürütmede, tümdengelim ve tümevarım ilkelerinden söz etmiştik. Akıl yürütme bu ilkelere arlığını gösterir. Her iki ilke de, nesne, olgu ve olayların nitelik, nitelik ve değişim süreçlerini ele alır. Bu ilki zihin işlemi, pozitif bilimlerde bir inceleme ve bir araştırma yöntemi olarak kullanıldığı zaman analiz ve sentez adını alırlar.

Tümdengelim ve tüme varım basit ve deneye dayanır. Nesne, olgu ve olayların görünümlerine göre niteliklerini araştırır ve daha çok yüzeysel işlemler yürütür. Analiz ve sentez ise, onların daha derinliklerine, özlerine inerek araştırmalarını yapar, onlar arasında ölçü ve kesinlik durumlarını sergiler. Pozitif bilimlerde deneysel yöntemin başlangıcı ve ilk adımı tümdengelim ve tümevarımdır. En yüksek dereceleri de analiz ve sentezdir.

Karmaşık ve bütün halinde bulunan bir şeyi, onu meydana getiren elemanlarına ayırmak analizdir. Örneğin, suyu oksijen ve hidrojen gibi elemanlarına ayırmak bir analizdir. Güneşin beyaz ışığını prizmada yedi renge ayırmak da bir analizdir. Fakat bir araziyi ikiye ya da daha fazla parçalara ayırmak analiz değil bölmedir. Analiz, su, toprak, maden gibi maddi varlıklar üzerinde yapılırsa deneysel (maddi) analiz adını alır. Manevi ve sosyal kavramlar ve üzerinde yapılırsa akli (rasyonel) analiz yapılmış olur. Psikoloji, tarih ve toplumbilimde daha çak akli analiz uygulanır. Çünkü bu gibi bilimlerde doğurdan doğruya deneyler yapmak zordur.

Doğa ve doğada yer alan varlıklar çok çeşitli ve karmaşıktır. Bunlar hakkında sezgi ile elde edilen ilk bilgiler bir bütündür. Bunları anlamak ve kavramak çok zordur. Bu nedenle analiz ilkesi kullanılır. Çünkü analiz, bütünü daha basit elemanlara ayırarak varlıkların daha iyi ve kolay anlaşılmasını sağlar.

Deneysel bilimlerde tümdengelim yani bütünden parçalara geçiş bir çeşit analiz sayılır. Çünkü zihin karmaşık olaylar topluluğundan daha basit olan elemanlara ve nedenlere geçer. Soyut bir bilim olan matematikten bir örnek verecek okursak diyebiliriz ki bir problemi çözmek, bir teoremi ispat etmek de bir analizdir. Burada zihin, bilinmeyen niceliklerden yani sorulardan hareket ederek daha basit ve bilinen elemanlara geçer.

Analiz, bir makineyi söküp parçalarını teker teker incelemek gibidir. Bir makineyi söküp parçalar halinde dağıtmak, bir cismi elemanlarınla ayırmak, organizmalardan hücrelere kadar inmek analize geçmek demektir. Analiz zihne (akla), eşya ve varlıkları ya da nesne ve olayları daha iyi tanımak ve açıklamak olanağını verir. Daha doğrusu analiz, zihin için bir keşif, bir bulgu yoludur.

Sentez :

Sentez, analizin karşılığıdır. Sentez, analiz yoluyla elemanlarına ayrılmış olan bir bütünü yeniden meydana getirmektir Örneğin, oksijen ve hidrojen gibi elemanlarına ayrılmış olan suyu tekrar elide etmek için bu elemanların kendi aralarında tekrar birleşmeleri gerekir ki, bu birleşmeye sentez denir. Prizma aracılığı ile ayrılmış olan yedi rengi birleştirerek tekrar güneşin beyaz ışığımı oluşturmak bir sentezdir. Cisimler, yani maddi varlıklar üzerinde yapılan sentezler deneysel sentez (bileşim) adını alırlar. Basit elemanlara ayrılmış olan yargıları birleştirmeye de aklı (rasyonel) sentez denir.

Analiz ile sentez birbirlerini tamamlayan iki yoldur. Bir makineyi söküp dağıtmak bir analizdir. Makineyi tanıyıp bilmek için sökülen parçalan tekrar yerlerine koymak ve eski haline getirmekte sentezdir. Böylece analiz ve sentez sayesinde makineyi incelemiş ve tanımış oluruz.