Metafizik ve Deney
|
|
- ARTHUR SCHOPENHAUER
Metafizikten, deneyi yani verili olayları aşan bir bilgi olma savında olan ve doğanın şu veya bu yönde ne aracılığıyla koşullandığım veya daha basit konuşmak gerekirse doğanın arkasında olan ve onu mümkün hale getiren şeyi göstermeye yönelen herşeyi anlıyorum. ... Uygar toplumlarda kabaca birinin kendinde doğrulamasını taşıdığı ve diğerinin bunu kendi dışında taşıdığı anlamında birbirinden ayrılan iki tür metafiziği buluyoruz. [Schopenhauer "popüler metafizikler" diye adlandırdığı ikincisini dinlerle ve birincisini felsefeyle özdeşleştiriyor.] ... Bana göre, felsefe, çözümünün insanlığın kafasını kurcalamayı bırakmadığı bir bilmece olarak anlığımıza kendini kabul ettiren kendi varoluşum ve dünya hakkındaki şaşkınlığımızdan doğmaktadır. Düşüncesiz hayvanda, dünya ve varoluş kendiliğinden anlaşılan şeyler olarak görünebilirler; aksine insan için burada, en kültürsüzlerin ve en dar kafalıların bile bilinçlilik dönemlerinde net olarak tasarlayabildikleri bir sorun vardır. ... Fizik (sözcüğün en geniş anlamıyla) de dünyanın olaylarını açıklamak konusu ile ilgilidir. Ama açıklamalarının yapısı bile yetersizliklerinin nedenidir. Kuşkusuz dünyadaki ve doğadaki tüm şeyleri şu anki durumu tamamen fiziksel nedenlerle açıklanabilir. Ama, böyle bir açıklama, buna ulaştığımızı varsaysak da, zorunlu olarak temel iki eksikliği içermektedir, etik olarak hiçbir zaman bu nedenler ve sonuçlar serisinin başlangıcına ulaşamayız. Daha sonra, herşeyin açıklandığının ileri sürülmesini sağlayan etkin nedenlerin tamamı hiçbir şekilde açıklanamayan bazı şeylere dayanmaktadır, burada ortaya çıkan doğal güçleri ve nesnelerin belli başlı niteliklerini söylemek istiyorum. Fiziksel yani nedensel her açıklamanın bu kaçınılmaz iki eksikliği, böyle bir açıklamanın yalnızca göreceli olabileceğini ve pozitif bilimlerin yönteminin dünyanın ve varoluşun gerçek kavrayışına götüren bir yöntem olmadığını, ama bu şekliyle fiziksel açıklamanın, ona tüm varsayımlarının anahtarını veren metafiziksel bir açıklamaya gereksinim duyduğunu göstermektedir. Bundan yalnızca, metafiziksel yöntemin derin olarak fiziksel yöntemden ayn olmasının gerektiği sonucu çıkmaktadır....
Tamamen "a priori" olarak kurulabilen bir metafiziğin önceden tasarlanmış her fikri zorunlu olarak faydasızdır. ... Ama metafiziğe ulaşmak için başka yöntemler vardır. Deneyin tamamı şifreli bir yazıya benzemektedir; felsefe bu şifrenin çözümü olacaktır; eğer bu çözüm tüm bölümlerinde tutarlı ise, felsefe doğru olacaktır. Bu toplamın yeteri kadar derinlikte anlaşılması ve dışsal deneyin içsel deneyle birleşmesi koşuluyla, kendinden yola çıkarak onu yorumlamak ve açıklamak mümkün olacaktır. Kant kesin olarak, kendi içinde deneyin, bilginin biçimleri ve şeylerin kendi içindeki özü olmak üzere iki unsurdan oluştuğunu göstermiştir; hatta birinin bizim tarafımızdan "a priori" olarak bilinmesiyle, diğerinin "a posteriori" olarak eklenmesiyle bu unsurların sınırlarının çizilebileceğini de göstermiştir. Aynı şekilde, en azından genel olarak, herşeyden önce saf bir olay olan verili deneyin içinde anlık tarafından koşullandırılmış olayın biçimine ait olan şeyle, bu biçimin çıkarılması ile kendi için şey olarak varlığını sürdüren şey belirtilebilir. Ve, hiç kimsenin sezginin biçimlerinin örtüsünün arasından kendi içinde şeyi görememesine rağmen herkes bu kendi içinde şeyi taşır, hatta herkes bu şeydir; aynı zamanda bu şeyin, bilincimizin herhangi bir bölgesinde koşullu bir biçimde de olsa bizim tarafımızdan ulaşılabilir olması gerekir.
O halde metafiziğe deneyi aşmasını sağlayan köprü, deneyin incelenmesinden ve olay ile kendi içinde şey arasındaki ayırımdan başka birşey değildir. Bu ayırım, Kant'ın en önemli başarısı olarak görüyorum çünkü olaydan farklı olayın çekirdeği kavramını içermektedir. Bu çekirdek kuşkusuz hiçbir zaman hem olaydan tamamen ayrılmış ve hem de kendi içinde bir "ens extramundanum" olamaz, bu çekirdek ancak olayın kendisiyle olan ilişkileri içinde bilinilebilinir. Ama olayın kendi öz çekirdeği ile ilişkileri içindeki yorumu ve açıklanması bize bu çekirdek hakkında, başka türlü hiçbir zaman bilince nüfuz edemeyecek bilgiler verebilir. Bu anlamda metafizik doğayı, içinde veya arkasında saklı kalan şeye ulaşmak için aşar ama bu gizli unsuru ancak her olaydan bağımsız olmadan doğa içinde ortaya çıkan bir şey olarak ele alabilir; o halde metafizik aşkın değil, içkin olarak varlığını sürdürür....
Metafizik deneyi gerçek olarak aşamaz; yalnızca bize, deneyde ortaya çıkan dünyanın gerçek kavranışının kapısını açar. Metafizik saf kavramların yardımıyla oluşmuş bir bilim değildir. ... Kaynağı, gerçek dışsal dünyanın sezgisi içinde ve bilincimizin en öz olgusunun metafizik konusunda bizde uyandırdığı bilgilerin içinde olan bir bilgidir.
Metafizikten, deneyi yani verili olayları aşan bir bilgi olma savında olan ve doğanın şu veya bu yönde ne aracılığıyla koşullandığım veya daha basit konuşmak gerekirse doğanın arkasında olan ve onu mümkün hale getiren şeyi göstermeye yönelen herşeyi anlıyorum. ... Uygar toplumlarda kabaca birinin kendinde doğrulamasını taşıdığı ve diğerinin bunu kendi dışında taşıdığı anlamında birbirinden ayrılan iki tür metafiziği buluyoruz. [Schopenhauer "popüler metafizikler" diye adlandırdığı ikincisini dinlerle ve birincisini felsefeyle özdeşleştiriyor.] ... Bana göre, felsefe, çözümünün insanlığın kafasını kurcalamayı bırakmadığı bir bilmece olarak anlığımıza kendini kabul ettiren kendi varoluşum ve dünya hakkındaki şaşkınlığımızdan doğmaktadır. Düşüncesiz hayvanda, dünya ve varoluş kendiliğinden anlaşılan şeyler olarak görünebilirler; aksine insan için burada, en kültürsüzlerin ve en dar kafalıların bile bilinçlilik dönemlerinde net olarak tasarlayabildikleri bir sorun vardır. ... Fizik (sözcüğün en geniş anlamıyla) de dünyanın olaylarını açıklamak konusu ile ilgilidir. Ama açıklamalarının yapısı bile yetersizliklerinin nedenidir. Kuşkusuz dünyadaki ve doğadaki tüm şeyleri şu anki durumu tamamen fiziksel nedenlerle açıklanabilir. Ama, böyle bir açıklama, buna ulaştığımızı varsaysak da, zorunlu olarak temel iki eksikliği içermektedir, etik olarak hiçbir zaman bu nedenler ve sonuçlar serisinin başlangıcına ulaşamayız. Daha sonra, herşeyin açıklandığının ileri sürülmesini sağlayan etkin nedenlerin tamamı hiçbir şekilde açıklanamayan bazı şeylere dayanmaktadır, burada ortaya çıkan doğal güçleri ve nesnelerin belli başlı niteliklerini söylemek istiyorum. Fiziksel yani nedensel her açıklamanın bu kaçınılmaz iki eksikliği, böyle bir açıklamanın yalnızca göreceli olabileceğini ve pozitif bilimlerin yönteminin dünyanın ve varoluşun gerçek kavrayışına götüren bir yöntem olmadığını, ama bu şekliyle fiziksel açıklamanın, ona tüm varsayımlarının anahtarını veren metafiziksel bir açıklamaya gereksinim duyduğunu göstermektedir. Bundan yalnızca, metafiziksel yöntemin derin olarak fiziksel yöntemden ayn olmasının gerektiği sonucu çıkmaktadır....
Tamamen "a priori" olarak kurulabilen bir metafiziğin önceden tasarlanmış her fikri zorunlu olarak faydasızdır. ... Ama metafiziğe ulaşmak için başka yöntemler vardır. Deneyin tamamı şifreli bir yazıya benzemektedir; felsefe bu şifrenin çözümü olacaktır; eğer bu çözüm tüm bölümlerinde tutarlı ise, felsefe doğru olacaktır. Bu toplamın yeteri kadar derinlikte anlaşılması ve dışsal deneyin içsel deneyle birleşmesi koşuluyla, kendinden yola çıkarak onu yorumlamak ve açıklamak mümkün olacaktır. Kant kesin olarak, kendi içinde deneyin, bilginin biçimleri ve şeylerin kendi içindeki özü olmak üzere iki unsurdan oluştuğunu göstermiştir; hatta birinin bizim tarafımızdan "a priori" olarak bilinmesiyle, diğerinin "a posteriori" olarak eklenmesiyle bu unsurların sınırlarının çizilebileceğini de göstermiştir. Aynı şekilde, en azından genel olarak, herşeyden önce saf bir olay olan verili deneyin içinde anlık tarafından koşullandırılmış olayın biçimine ait olan şeyle, bu biçimin çıkarılması ile kendi için şey olarak varlığını sürdüren şey belirtilebilir. Ve, hiç kimsenin sezginin biçimlerinin örtüsünün arasından kendi içinde şeyi görememesine rağmen herkes bu kendi içinde şeyi taşır, hatta herkes bu şeydir; aynı zamanda bu şeyin, bilincimizin herhangi bir bölgesinde koşullu bir biçimde de olsa bizim tarafımızdan ulaşılabilir olması gerekir.
O halde metafiziğe deneyi aşmasını sağlayan köprü, deneyin incelenmesinden ve olay ile kendi içinde şey arasındaki ayırımdan başka birşey değildir. Bu ayırım, Kant'ın en önemli başarısı olarak görüyorum çünkü olaydan farklı olayın çekirdeği kavramını içermektedir. Bu çekirdek kuşkusuz hiçbir zaman hem olaydan tamamen ayrılmış ve hem de kendi içinde bir "ens extramundanum" olamaz, bu çekirdek ancak olayın kendisiyle olan ilişkileri içinde bilinilebilinir. Ama olayın kendi öz çekirdeği ile ilişkileri içindeki yorumu ve açıklanması bize bu çekirdek hakkında, başka türlü hiçbir zaman bilince nüfuz edemeyecek bilgiler verebilir. Bu anlamda metafizik doğayı, içinde veya arkasında saklı kalan şeye ulaşmak için aşar ama bu gizli unsuru ancak her olaydan bağımsız olmadan doğa içinde ortaya çıkan bir şey olarak ele alabilir; o halde metafizik aşkın değil, içkin olarak varlığını sürdürür....
Metafizik deneyi gerçek olarak aşamaz; yalnızca bize, deneyde ortaya çıkan dünyanın gerçek kavranışının kapısını açar. Metafizik saf kavramların yardımıyla oluşmuş bir bilim değildir. ... Kaynağı, gerçek dışsal dünyanın sezgisi içinde ve bilincimizin en öz olgusunun metafizik konusunda bizde uyandırdığı bilgilerin içinde olan bir bilgidir.
