BİLEŞİK ÖNERMELER
|
|
Klasik Batı mantıkçılarının önermeleri basit ve bileşik diye ikiye ayırdıklarını, İslâm mantıkçılarının yüklemli dedikleri önerme çeşidinin, basit önermeyi karşıladığını; şartlı dedikleri önermelerin de bileşik önermelerden olduğunu, şartlı önermelerden başka bileşik önerme tiplerinin de bulunduğunu, fakat bunların İslâm mantıkçılarınca dikkate alınarak işlenmediğini söylemiştik. Bu bölümde İslâm mantıkçılarının ele almadıkları şartlı önermeler dışındaki önerme tiplerini ele alacağız.
Bileşik önerme diye birden fazla konu veya birden fazla yüklemi olan önermelere denir ve iki grupta incelenir. Birinci gruba girenler bileşiklikleri açıkça belirtilmiş olanlar, ikinci gruba girenler ise bileşiklikleri gizli olanlardır.
I — Bileşiklikleri açıkça belirtilmiş olanlar: Bağlantılı (copulative), ayrık şartlı (disjonctive), bitişik şartlı (hypothetique), nedenli (causale), göreli (relative), ekli (diseretive) önermelerdir. Bunlardan ayrık şartlı ve bitişik şartlı dışında kalanları görelim:
a — Bağlantılı (copulative) Önermeler; birbirine tasdik ve inkâr bağlacı "conjonetion" ile bağlanan, bir çok konu veya yüklemden yapılan önermelerdir. Bağlantılı, önermeler, ya bir çok konulu, ya bir çok yüklemli veya bir.çok konu ve bir çok yüklemli olabilir. Meselâ:
Ali ve Ahmet çalışkandır.
Ali çalışkan ve zekidir.
Ali ve Ahmet çalışkan ve zekidirler.
b — Nedenli (causale) önermeler: Sebep bildiren bir kelime ile birbirine bağlı İki önermeyi ihtiva eden önermelerdir. Meselâ:
Öğrenciler çalışıyorlar çünki imtihan var.
c — Göreli (relative) önermeler: Bazı ilişki ve mukayeseyi ihtiva eden önermeleıdir.
Ahmet Ali'nin babası ise Ali de Ahmet'in oğludur.
d — Ekli (diseretive) önermeler: Fakat,mamafih gibi kelimelerle yapılan önermelerdir.
Para malı satın alabilir fakat kalbi alamaz.
2 — Bileşikliği gizli olanlar: Bunlar şekil bakımından bileşikliği belli olmayıp da anlam bakımından bileşik olan önermelerdir.
a — özgülü (exclusive) önermeler: Yüklemm yalnız bir konuya hasredildiği önermelerdir. Bu durum: "ancak" ve "yalnız" gibi kelimelerle belirtilir. Bu önermeler iki farklı hüküm ihtiva ederler, fakat anlamda bu hükümler birleşir. Yalnız Ahmet ev vazifesini, yaptı, önermesi özgülü bir önerme olup şu iki hükmü ihtiva eder:
1 — Ahmet vazifesini yaptı,
2 — Diğerleri vazifesini.yapmadı.
Bu iki hüküm, yukarıdaki önerme içinde anlamda birleşmişlerdir. İnsan ancak ektiğini biçer. Ancak fazilet insanı asil kılar, önermeleri de övgülüdür.
b — Çıkarmalı (expective) önermeler: Konunun bir kısmını çıkararak bütün konu üzerine verilen hüküm çıkarmalı bir önermedir:
Eflatuncular hariç, bütün eski felsefe öğretileri Allah'ın cisimsiz olduğunu kabul etmezlerdi.
Bu önerme şu iki hükmü ihtiva eder:
1— Eski filozoflar cismani bir tanrıya utanırlardı.
2— Eflatuncular bunların aksine.
c — Karşılaştırmalı (cömparative) önermeler: Bir karşılaştırma He fikri ifade eden önermelerdir. Bunlar da iki hüküm ihtira ederler ve bu iki hüküm anlamda birleşir.
Meselâ:Bütün kayıpların en büyüğü bir dostun kaybıdır; Ali Ahmet'ten çalışkandır, önermeleri gibi.
d — "Sınırlandırıcı" önermeler: Ne zaman bir şey şöyle olmaya başladı veya şöyle olmayı bıraktı denildiğinde, iki hüküm verilmiş olur. Birisi o şeyin bahsedilen zamandan evvelki hali, diğeri o tarihten sonraki halidir. Böylece bu önermelerden birine "tnceptive" diğerine »ddsitive" nenir ve her ikisi de anlamda birleşip bileşik bir önerme olur. Meselâ, Kırk altı seneden beri fes, Türkiye'de erkekler için baş örtüsü olmaktan kaldırıldı. Bu bileşik önermede şu iki hüküm mevcuttur:
1 — Kırk altı sene önce Türkiye'de erkekler fes giyerlerdi.
2 — Kırk altı senedir Türkiye'de erkekler fes giymez
Bileşik önerme diye birden fazla konu veya birden fazla yüklemi olan önermelere denir ve iki grupta incelenir. Birinci gruba girenler bileşiklikleri açıkça belirtilmiş olanlar, ikinci gruba girenler ise bileşiklikleri gizli olanlardır.
I — Bileşiklikleri açıkça belirtilmiş olanlar: Bağlantılı (copulative), ayrık şartlı (disjonctive), bitişik şartlı (hypothetique), nedenli (causale), göreli (relative), ekli (diseretive) önermelerdir. Bunlardan ayrık şartlı ve bitişik şartlı dışında kalanları görelim:
a — Bağlantılı (copulative) Önermeler; birbirine tasdik ve inkâr bağlacı "conjonetion" ile bağlanan, bir çok konu veya yüklemden yapılan önermelerdir. Bağlantılı, önermeler, ya bir çok konulu, ya bir çok yüklemli veya bir.çok konu ve bir çok yüklemli olabilir. Meselâ:
Ali ve Ahmet çalışkandır.
Ali çalışkan ve zekidir.
Ali ve Ahmet çalışkan ve zekidirler.
b — Nedenli (causale) önermeler: Sebep bildiren bir kelime ile birbirine bağlı İki önermeyi ihtiva eden önermelerdir. Meselâ:
Öğrenciler çalışıyorlar çünki imtihan var.
c — Göreli (relative) önermeler: Bazı ilişki ve mukayeseyi ihtiva eden önermeleıdir.
Ahmet Ali'nin babası ise Ali de Ahmet'in oğludur.
d — Ekli (diseretive) önermeler: Fakat,mamafih gibi kelimelerle yapılan önermelerdir.
Para malı satın alabilir fakat kalbi alamaz.
2 — Bileşikliği gizli olanlar: Bunlar şekil bakımından bileşikliği belli olmayıp da anlam bakımından bileşik olan önermelerdir.
a — özgülü (exclusive) önermeler: Yüklemm yalnız bir konuya hasredildiği önermelerdir. Bu durum: "ancak" ve "yalnız" gibi kelimelerle belirtilir. Bu önermeler iki farklı hüküm ihtiva ederler, fakat anlamda bu hükümler birleşir. Yalnız Ahmet ev vazifesini, yaptı, önermesi özgülü bir önerme olup şu iki hükmü ihtiva eder:
1 — Ahmet vazifesini yaptı,
2 — Diğerleri vazifesini.yapmadı.
Bu iki hüküm, yukarıdaki önerme içinde anlamda birleşmişlerdir. İnsan ancak ektiğini biçer. Ancak fazilet insanı asil kılar, önermeleri de övgülüdür.
b — Çıkarmalı (expective) önermeler: Konunun bir kısmını çıkararak bütün konu üzerine verilen hüküm çıkarmalı bir önermedir:
Eflatuncular hariç, bütün eski felsefe öğretileri Allah'ın cisimsiz olduğunu kabul etmezlerdi.
Bu önerme şu iki hükmü ihtiva eder:
1— Eski filozoflar cismani bir tanrıya utanırlardı.
2— Eflatuncular bunların aksine.
c — Karşılaştırmalı (cömparative) önermeler: Bir karşılaştırma He fikri ifade eden önermelerdir. Bunlar da iki hüküm ihtira ederler ve bu iki hüküm anlamda birleşir.
Meselâ:Bütün kayıpların en büyüğü bir dostun kaybıdır; Ali Ahmet'ten çalışkandır, önermeleri gibi.
d — "Sınırlandırıcı" önermeler: Ne zaman bir şey şöyle olmaya başladı veya şöyle olmayı bıraktı denildiğinde, iki hüküm verilmiş olur. Birisi o şeyin bahsedilen zamandan evvelki hali, diğeri o tarihten sonraki halidir. Böylece bu önermelerden birine "tnceptive" diğerine »ddsitive" nenir ve her ikisi de anlamda birleşip bileşik bir önerme olur. Meselâ, Kırk altı seneden beri fes, Türkiye'de erkekler için baş örtüsü olmaktan kaldırıldı. Bu bileşik önermede şu iki hüküm mevcuttur:
1 — Kırk altı sene önce Türkiye'de erkekler fes giyerlerdi.
2 — Kırk altı senedir Türkiye'de erkekler fes giymez
