Şartlı önermelerin niceliği
|
|
Yüklemli önermelerde nicelik söz konusu olunca, önermenin konusunun kaplamı dikkate alınıyor ve konunun niceliği önermenin de niceliği oluyordu. Şartlı önermelerin niceliğinin belirtilmesi başka yolla oluyor. Burada zaman faktörü işe karışıp önermenin niceliğini tayinediyor. Şartlı önermeler de yüklemliler gibi nicelik bakımından tümel, tikel, tekil ve belirsiz olurlar.
Tümel önerme:
Eğer hüküm bütün zamanlar üzerine olursa o önerme tümeldir.Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur, önermesi tümel bitişik önermedir. Bitişik şartlı önermelerde tümelliği göstermek için olumlusunun başına her ne zaman, olumsuzunun başına da hiçbir zaman deyimleri gelir. Ayrık şartlıda ise daima kelimesi kullanılır. Daima ya sayı tektir veya sayı çifttir önermesi de tümel olumlu ayrık şartlı önermedir.
Tikel şartlı önerme: Eğer hüküm, bâzı zaman, diye kayıtlanarak verilirse yani bütün zamanlar için geçerli olmadığı belirtilirse önerme tikel olur.
Bazan rüzgâr eserse yağmur yağar.
Bazan elma ya acı olmayandır veya tatlı olmayandır.
önermeleri tikel önermelerdir.
Tekil şartlı önerme: Eğer hüküm belli bir zaman üzerine olursa önerme tekil olur.
Yarın yağmur yağmazsa kıra gideriz.
Bugün güneş doğduğu zaman Zeyd ya denizdedir veya boğulmaz.
Belirsiz şartlı önerme: Hüküm hiçbir zaman kaydına tâbi tutulmadan verilir ise belirsiz önerme olur.
Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır.
Bir şey ya ağaç veya taş değildir.
Mukaddem ve tâli'nin yapıları:
Şartlı önermelerde mukaddem ve tâli'nin birer önerme olduğunu söylemiştik. Şimdiye kadar verdiğimiz misallerde mukaddem ve tâli hep yüklemli önermelerden yapılmıştı. Şartlı önermelerde tarafların her ikisi de şartlı veya biri şartlı diğeri yüklemli de olabilir. Bu durumda dokuz bitişik şartlı, altı ayrık şartlı önerme türü vardır.
Bitişik Şartlılar:
1— "Mukaddem" ve "tâli'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman birşey insan olursa o şey hayvandır.
2— İki tarafı da bitişik şartlı olanlar:
Her ne zaman bir şey insan olursa o şey hayvan olduğundan her ne zaman bir şey hayvan olmazsa insan olmaz.
3— Her iki tarafı da ayrık şartlı olanlar:
Daima ya sayı çift veya sayı tek olduğundan daima sayı eşit kısımlara ya bölünür ya bölünmez.
4— Mukaddem'i yüklemli tâli'si bitişik
Güneş, gündüzün olmasına neden olduğundan her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olur.
5— Mukaddem'i bitişik şartlı tali'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olacağından gündüzün varlığı güneşin doğmasına bağlıdır.
6— Mukaddem'i yüklemli tâli'si ayrık şartlı olanlar:
Şu şey sayı olursa ya o sayı ciftir veya o sayı tektir.
7— Mukaddem'i ayrık tâli'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman bir şey ya çift veya tek olursa o şey sayıdır.
8— Mukaddem'i bitişik şartlı, tâli'si ayrık şartlı olanlar:
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olacağından daima ya güneş doğmuş bulunur yahut, gündüz olmaz.
9— Mukaddem'i ayrık şartlı tâli'si bitişik şartlı olanlar:
Daima ya güneş doğmuş bulunur yahut gündüz olmamış olduğundan her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur.
Ayrık Şartlılar:
1 — İki yüklemliden yapılmış olanlar:
Ya sayı çift olur veya sayı tek olur.
2— İki bitişik şartlıdan yapılmış olanlar:
Ya güneş doğarsa gündüz mevcut olur ya güneş doğarsa gece mevcut olur değildir.
3— İki ayrık şartlıdan yapılmış olanlar:
Ya sayı çifttir ya tektir yahut ya çift olmayandır veya tek olmayandır.
4— Taraflardan birisi yüklemli diğeri bitişik olanlar:
Ya güneş gündüzün varlığına neden olmaz yahut her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olur.
5— Taraflardan biri yüklemli diğeri ayrık şartlı olanlar:
Ya bir şey sayı değildir yahut ya çifttir ve ya tektir.
6— Biri bitişik şartlı diğeri ayrık şartlı olanlar:
Ya her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur yahut ya güneş doğmuş olur ya gündüz olmamış, bulunur.
Mukaddem ve tâli'nin nitelikleri:
Şartlı önermelerin tarafları birer önerme olduğuna göre bunlar farklı niteliklerde bulunabilirler. Yani olumlu veya olumsuz olabilirler. Tarafların olumlu veya olumsuz oluşunun önermenin bütününe etkisi yoktur. Şartlı önermelerin olumlu veya olumsuz oluşları, iki tarafın birbirine yaklaştırma veya uzaklaştırılmasındadır. Olumlu bir şartlı önermenin tarafları olumsuz olabileceği gibi, olumsuz bir şartlı önermenin tarafları olumlu olabilir.
Her ne zaman güneş doğmamış ise gündüz mevcut değildir, önermesi olumlu bir bitişik şartlıdır ve tarafları olumsuzdur.
Taraflardan biri olumlu diğeri olumsuz olabilir. Meselâ,Her ne zaman güneş doğarsa gece mevcut değildir önermesi, mukaddem'i olumlu tâli'si olumsuz olan olumsuz bir bitişik şartlıdır.
Bir şey ya sayı değildir veya ya tektir veya çifttir önermesi ise, "mukaddem"i olumsuz, "tali"si olumlu olan olumlu bir ayrık şartlı önermedir.
Tümel önerme:
Eğer hüküm bütün zamanlar üzerine olursa o önerme tümeldir.Her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur, önermesi tümel bitişik önermedir. Bitişik şartlı önermelerde tümelliği göstermek için olumlusunun başına her ne zaman, olumsuzunun başına da hiçbir zaman deyimleri gelir. Ayrık şartlıda ise daima kelimesi kullanılır. Daima ya sayı tektir veya sayı çifttir önermesi de tümel olumlu ayrık şartlı önermedir.
Tikel şartlı önerme: Eğer hüküm, bâzı zaman, diye kayıtlanarak verilirse yani bütün zamanlar için geçerli olmadığı belirtilirse önerme tikel olur.
Bazan rüzgâr eserse yağmur yağar.
Bazan elma ya acı olmayandır veya tatlı olmayandır.
önermeleri tikel önermelerdir.
Tekil şartlı önerme: Eğer hüküm belli bir zaman üzerine olursa önerme tekil olur.
Yarın yağmur yağmazsa kıra gideriz.
Bugün güneş doğduğu zaman Zeyd ya denizdedir veya boğulmaz.
Belirsiz şartlı önerme: Hüküm hiçbir zaman kaydına tâbi tutulmadan verilir ise belirsiz önerme olur.
Yağmur yağarsa sokaklar ıslanır.
Bir şey ya ağaç veya taş değildir.
Mukaddem ve tâli'nin yapıları:
Şartlı önermelerde mukaddem ve tâli'nin birer önerme olduğunu söylemiştik. Şimdiye kadar verdiğimiz misallerde mukaddem ve tâli hep yüklemli önermelerden yapılmıştı. Şartlı önermelerde tarafların her ikisi de şartlı veya biri şartlı diğeri yüklemli de olabilir. Bu durumda dokuz bitişik şartlı, altı ayrık şartlı önerme türü vardır.
Bitişik Şartlılar:
1— "Mukaddem" ve "tâli'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman birşey insan olursa o şey hayvandır.
2— İki tarafı da bitişik şartlı olanlar:
Her ne zaman bir şey insan olursa o şey hayvan olduğundan her ne zaman bir şey hayvan olmazsa insan olmaz.
3— Her iki tarafı da ayrık şartlı olanlar:
Daima ya sayı çift veya sayı tek olduğundan daima sayı eşit kısımlara ya bölünür ya bölünmez.
4— Mukaddem'i yüklemli tâli'si bitişik
Güneş, gündüzün olmasına neden olduğundan her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olur.
5— Mukaddem'i bitişik şartlı tali'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olacağından gündüzün varlığı güneşin doğmasına bağlıdır.
6— Mukaddem'i yüklemli tâli'si ayrık şartlı olanlar:
Şu şey sayı olursa ya o sayı ciftir veya o sayı tektir.
7— Mukaddem'i ayrık tâli'si yüklemli olanlar:
Her ne zaman bir şey ya çift veya tek olursa o şey sayıdır.
8— Mukaddem'i bitişik şartlı, tâli'si ayrık şartlı olanlar:
Her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olacağından daima ya güneş doğmuş bulunur yahut, gündüz olmaz.
9— Mukaddem'i ayrık şartlı tâli'si bitişik şartlı olanlar:
Daima ya güneş doğmuş bulunur yahut gündüz olmamış olduğundan her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur.
Ayrık Şartlılar:
1 — İki yüklemliden yapılmış olanlar:
Ya sayı çift olur veya sayı tek olur.
2— İki bitişik şartlıdan yapılmış olanlar:
Ya güneş doğarsa gündüz mevcut olur ya güneş doğarsa gece mevcut olur değildir.
3— İki ayrık şartlıdan yapılmış olanlar:
Ya sayı çifttir ya tektir yahut ya çift olmayandır veya tek olmayandır.
4— Taraflardan birisi yüklemli diğeri bitişik olanlar:
Ya güneş gündüzün varlığına neden olmaz yahut her ne zaman güneş doğarsa gündüz mevcut olur.
5— Taraflardan biri yüklemli diğeri ayrık şartlı olanlar:
Ya bir şey sayı değildir yahut ya çifttir ve ya tektir.
6— Biri bitişik şartlı diğeri ayrık şartlı olanlar:
Ya her ne zaman güneş doğarsa gündüz olur yahut ya güneş doğmuş olur ya gündüz olmamış, bulunur.
Mukaddem ve tâli'nin nitelikleri:
Şartlı önermelerin tarafları birer önerme olduğuna göre bunlar farklı niteliklerde bulunabilirler. Yani olumlu veya olumsuz olabilirler. Tarafların olumlu veya olumsuz oluşunun önermenin bütününe etkisi yoktur. Şartlı önermelerin olumlu veya olumsuz oluşları, iki tarafın birbirine yaklaştırma veya uzaklaştırılmasındadır. Olumlu bir şartlı önermenin tarafları olumsuz olabileceği gibi, olumsuz bir şartlı önermenin tarafları olumlu olabilir.
Her ne zaman güneş doğmamış ise gündüz mevcut değildir, önermesi olumlu bir bitişik şartlıdır ve tarafları olumsuzdur.
Taraflardan biri olumlu diğeri olumsuz olabilir. Meselâ,Her ne zaman güneş doğarsa gece mevcut değildir önermesi, mukaddem'i olumlu tâli'si olumsuz olan olumsuz bir bitişik şartlıdır.
Bir şey ya sayı değildir veya ya tektir veya çifttir önermesi ise, "mukaddem"i olumsuz, "tali"si olumlu olan olumlu bir ayrık şartlı önermedir.
