BAĞLANMA VE ÇELİŞKİ
|
|
VİNCENT von WROBLEVSKY
Çeviren: Uluğ Nutku
«Sartre'm kişiliğinde ön sıradan bir felsefi roman yazarıyla karşılaştığımız kuşku götürmez. Voltaire'den beri felsefi romanın masala yakın hafif bir yazı türü olduğu, Fransa'da bilinen bir şeydir. Sartre'm edebiyatının bu türle ilgisi yoktur; tersine, bir varoluş felsefesine bağlı edebiyatın ne olabileceğine ilişkin işlenmiş bir kavram verir bize.»
Paul Nizan, Sartre'ın Bulantı adlı romanının yayımlanmasından sonra, 15 Mayıs 1938'de, sol eğilimli akşam gazetesi Ce Soir'da böyle yazıyordu. Gelecekte Sartre'ın hayatında ve eserinde biçimlenecek üretken çelişkilerin birkaçını da, karşıt kavram çiftleri olarak adlandırıyordu: edebiyat ve felsefe, aydınlanma geleneği ve modernlik, toplum eleştirisi ye ahlak.
Daha çocukken büyük yazar diye tanınma nevrozuna tutulan Sartre —otobiyografisi Sözcükler, çocukluğunu pek etkileyici bir biçimde anlatır— 1915'de, on bir yaşındayken kompozisyon ödevinde, sınıfında en kötü notu aldı. Öğretmeni verdiği notu yazılı bir yargıyla da açıklıyordu: «Çok düşüncesiz bir öğrenci; bir soruya verdiği ilk cevap hemen hemen hiçbir zaman doğru olmuyor... Düşünmeye iyice alışmalı!» Bu pedagojik öğüt Sartre'ın yüreğine oturmuş olmalı; yoksa Simone de Beauvoir, Sartre'ı tanıdığı 1929 yılını anımsarken, durup dinlenmeden düşünen bir insan olarak anlatmazdı onu. Yazarın çocukluk arkadaşı olan Nizan, Bulantı'yı tanıtırken, yalnız temel çelişkilerden değil, Sartre'ı Özgürlük Yolları'na yönlendirecek adımlardan da söz eder: «Jean-Paul Sartre, kendisini büyük suçlamalar karşısında bırakmamak, gerçekliğe bütünüyle açılmamak için romancıda olması gereken kesin çizgili ve acımasız yetenekleri taşıyor.» Gerçi Bulantı yazı yazma, kendini anlama, bu işleri bilen tanışlara işmar edercesine göz kırpışlarla dolu bir kitaptır, ama bütün bunlara rağmen Nizan, öngörülerinde haksız değildir. Bulantı'nın son sayfalarında, romanın kahramanı Antoine Roquentin, sanat eserinde, «varoluşsun alternatifini bulur (burada, varoluş, geçici, rastlantılı, hiçbir şeyle haklı çıkarılamayan, sıvılaşan, yapışkan, sümüklü, kaygan, tiksinti veren olarak anlatılır). Bir Yahudinin bestelediği, bir zencinin söylediği Blues'da. pırlanta sertliği, kesinliği, seçikliği vardır; burada zorunluluk, güzellik, süreklilik, ölümsüzlük, özgürlük söz konusudur. Özgürlük sanat eserinde nesneleşir; eser, baskı altında tutulan sanatçı azınlıkların, hiç de rastlantısal olmayan yaratıcılıklarının baskıdan kurtuluşunu ilan eder.
Bulantı'da, edebiyat açısından biçimlenen rastlantı-özgürlük karşıtlığı, Sartre'ın 1943'de yayımlanan ilk büyük felsefe çalışmasında (L'Etre et le Neant —Varlık ve Hiçlik— kavramsal açıdan ele alınır. Kendisi-için olan özgürlük, bilinç; kendi başına olanı, varlığı, nesneleri parçalamalıdır. Husserl'in Fenomenclojisi ve Heidegger'in varlıkbilimiyle (ontolojisiyle) hem beraber hem de onlara karşı bir tutum benimseyen Sartre, «Özgürlük Felsefesi» nde tanrıtanımaz varoluşçuğu geliştirir.
Savaş sonrası yıllarda moda felsefe haline gelen bu akım, Marksizmin yanı sıra ve ona karşı, genç aydın kuşak üzerinde en güçlü etkiydi. Öylesine moda oldu ki artık varoluşçu giyiniliyor, dans ediliyor, saçlar uzatılıyordu. İşleri başından aşkın yurttaşlar ise, varoluşçuluğu, gençliğin ahlakını bozan kahvehane felsefesi diye kötülüyorlardı.
Ama kültürünü, kültür hayatına ilişkin bilgilerini, bulvar gazetelerinden almakla yetinmeyen kimse Sartre'm adını başka bağlamlarda arıyordu; öne çıkan kavram «bağlanmalı edebiyat» ti («litterature engagee»). Ciddi okuyucu, Sartre'ın yazardan, yazdıklarının siyasal ve toplumsal sonuçlannı düşünmesini istediğini anlıyordu. İletişimi vurgulamasıyla, alıcılık üzerindeki ısrarıyla, «okuyucunun özgürlüğüne işaret göndermekle» Sartre, yazarlar arasında verimli bir tartışmayı başlatmakla kalmadı, edebiyat bilimini de verimli kıldı; çünkü Edebiyat Nedir? (1948) adlı kitabı, bütün sınırları aşarak bugüne dek uyarıcılığmı sürdürmüştür.
Sartre'ın 1943'de sahneye konulan Sinekler'i, direnişe çağrı olarak anlaşılmıştı, ama yazarınm özgürlük felsefesinin popüler olmasını da sağlamıştı. «Cehennem başkalarıdır» sözünü bildiri haline getiren Gizli Oturum; Sartre'm daha geniş toplum ve tarih boyutları arayışını dışavuran Duvar başlığı altındaki beş öykü (1939) varoluşçuluğu halka tanıtan yazarlardı..
Özgürlük Yolları roman üçlemesinde (Akıl Çağı, Yaşanmayan Zaman, Yıkılış), halk cephesine, Münih Antlaşmasına ve 1940 savaş yazına tarihi çerçeve içinden bakar Sartre. Birinci ciltte birkaç bireyi, tarihi arka planda yirmi dört saat izler; ikincisinde Dos Passos ve Faulkner'dan öğrendiği en modern eşzamanlama ve montaj tekniğiyle «Münih haftası» nı birçok Avrupa kentinde aynı zamanda yaşatır; üçüncüsünde ise savaşı Fransanm yenilgisine kadar tasvir eder.
Bulantı'nm son sayfalarıyla Özgürlük Yolları arasjnda; zenci şarkıcının okuduğu Some of these days/You'll missme honey... şarkısıyla Sartre'ın bağlanması arasında, tarih, büyük olaylar işlemektedir. Bağlanmalı yazar olmadan, yani yazılarıyla ırk ayrımına karşı (siyah ırka ilişkin Saygılı Yosma —1946, «Siyah Örfe» 1948— ve Yahudi ırkına ilişkin Yahudi Sorunu Üzerine Düşünceler» 1946) somut çıkışlar yapmadan önce gerçekliğe güçlü bir biçimde açılıyor, onu daha sıkı ve acısını çekercesine yaşıyordu. Savaş, tutsaklık ve karşıkoma hareketi ise onun burjuvaziye karşı —Hitler'den çok halk cephesinden korkan burjuvaziye karşı— nefretini keskinleştiren, onu daha siyasal, daha bilinçli yapan deneyimlerdi. Alman faşistlerin 1940'da kurşunladığı arkadaşı Paul Nizan, Sartre'ın modern edebiyata dikkatini çekmekle kalmamış, onun bir gerçekle karşılaşmasına katkıda bulunmuştu. Bu gerçek, Sartre için, ömrü boyunca, değişik biçimler alan ama en yüce olan bir anlamı taşıyan işçi hareketidir. Burjuva kökenli aydın olarak yüzyılımızın devrimci değişimleriyle bağıntısı, Sartre'ın en üretken çelişkisi olmuştur.
Sartre, savaş sonrası yıllarda işçi sorunlarıyla ilgisine açıklık kazandırmaya çalışırken siyasete girdi ve Marksizme yöneldi. Bu verimli yıllarda Gizli Oturum, Mezarsız Ölüler, Saygılı Yosma, Şeytan ve Yüce Tanrı, Nekrassov, sonra Altona Mahpusları gibi oyunlar yazdı. Senaryo olarak da şunları sayabiliriz: İş İşten Geçti, Siyaset Çarkı ve Salem Büyücüleri. Bu dönemdeki edebiyat incelemeleri de şunlardır: Baudelaire, Ermiş Genet: Komedyen ve Kurban.
Soğuk savaş yıllarında «Batı Dünyasının Özgürlükleri» ne kendisini kaptırmadı. Albert Camus ve Maurice Merleau-Ponty ile arkadaşlığı siyasal karşıtlıklar nedeniyle son buldu. Otuz cilde varan yazıları, tek bir roman gibidir; ciltler, romanının bölümleri olarak birbirini tamamlar, çelişkiler canlı bir bütün oluşturur. Büyük çalışmalarının çeşitliliği ve tamamlanmamışlığı (Varlık ve Hiçlik, Özgürlük Yılları, Diyalektik Aklın Eleştirilmesi, ve son olarak Ailenin Budalası), yaratısının çelişkisinin ürünleridir. Bu yazılarında, felsefe ve edebiyat aracılığıyla uğrunda bir ömür harcadığı büyük sorunları keşfe çıktı: Bireyin toplumla ve tarihle ilişkisi; ahlak, sanat, siyaset ilişkisi; yazan bir insan nasıl olunur? sorusu, vs. Altmışlı yıllardaki siyasal bağlanması (Üçüncü Dünya ve özellikle Viyetnam Kurtuluş Savaşıyla dayanışma) ve yetmişli yıllarda 68 Mayısının anarşizmi, kişiliğinin süregiden bir yanı olan bireyciliği ve ahlakçılığı ile sıkıca bağlantılı olarak ortaya çıkar.
Edebi üretimi ise, geriler gibi olur. Gustave Flaubert ile çocukluğundan beri hiç kesilmeyen ilgisi ise, bu arada büyük bir ürün verir: Geçmişi, diyalektik tarzda aşan 3000 sayfalık bir roman ve roman oluşu kadar biyografi, felsefe, edebiyat kuramı, tarih, psikoloji, psikanaliz ve yine de ahlaki bir deneme olan Ailenin Budalası'dır bu. Bir zamanlar Ermiş Genet'mn, Varlık ve Hiçlik'e katılarak ikinci- büyük felsefe kitabına, Diyalektik Aklın Eleştirilmesi'ne yol açması gibi, şimdi de Ailenin Budalası'nda. geliştirilen ileri-geri yöntem, bireyden aileye, gruba, katmana, sınıfa, ulusa, çağa ve sırasıyla geriye doğru uygulanarak şu sorulara cevap arar: Bugün bir insan hakkında ne bilinebilir? İnsanın işiyle ilişkisi nasıldır?
Ama, Ailenin Budalası, yalnızca bir arabasamak, İktidar ve Özgürlük başlığı altındaki bir kitaba doğru bir adım olmak istiyordu. Bu aynı zamanda, bir ahlakı temellendirecek yeni bir çabaydı. Sartre'ın yepyeni bir sesle umuda dayandıracağı, ama son çare olarak dayandırmayacağı bir ahlak...
Çeviren: Uluğ Nutku
«Sartre'm kişiliğinde ön sıradan bir felsefi roman yazarıyla karşılaştığımız kuşku götürmez. Voltaire'den beri felsefi romanın masala yakın hafif bir yazı türü olduğu, Fransa'da bilinen bir şeydir. Sartre'm edebiyatının bu türle ilgisi yoktur; tersine, bir varoluş felsefesine bağlı edebiyatın ne olabileceğine ilişkin işlenmiş bir kavram verir bize.»
Paul Nizan, Sartre'ın Bulantı adlı romanının yayımlanmasından sonra, 15 Mayıs 1938'de, sol eğilimli akşam gazetesi Ce Soir'da böyle yazıyordu. Gelecekte Sartre'ın hayatında ve eserinde biçimlenecek üretken çelişkilerin birkaçını da, karşıt kavram çiftleri olarak adlandırıyordu: edebiyat ve felsefe, aydınlanma geleneği ve modernlik, toplum eleştirisi ye ahlak.
Daha çocukken büyük yazar diye tanınma nevrozuna tutulan Sartre —otobiyografisi Sözcükler, çocukluğunu pek etkileyici bir biçimde anlatır— 1915'de, on bir yaşındayken kompozisyon ödevinde, sınıfında en kötü notu aldı. Öğretmeni verdiği notu yazılı bir yargıyla da açıklıyordu: «Çok düşüncesiz bir öğrenci; bir soruya verdiği ilk cevap hemen hemen hiçbir zaman doğru olmuyor... Düşünmeye iyice alışmalı!» Bu pedagojik öğüt Sartre'ın yüreğine oturmuş olmalı; yoksa Simone de Beauvoir, Sartre'ı tanıdığı 1929 yılını anımsarken, durup dinlenmeden düşünen bir insan olarak anlatmazdı onu. Yazarın çocukluk arkadaşı olan Nizan, Bulantı'yı tanıtırken, yalnız temel çelişkilerden değil, Sartre'ı Özgürlük Yolları'na yönlendirecek adımlardan da söz eder: «Jean-Paul Sartre, kendisini büyük suçlamalar karşısında bırakmamak, gerçekliğe bütünüyle açılmamak için romancıda olması gereken kesin çizgili ve acımasız yetenekleri taşıyor.» Gerçi Bulantı yazı yazma, kendini anlama, bu işleri bilen tanışlara işmar edercesine göz kırpışlarla dolu bir kitaptır, ama bütün bunlara rağmen Nizan, öngörülerinde haksız değildir. Bulantı'nın son sayfalarında, romanın kahramanı Antoine Roquentin, sanat eserinde, «varoluşsun alternatifini bulur (burada, varoluş, geçici, rastlantılı, hiçbir şeyle haklı çıkarılamayan, sıvılaşan, yapışkan, sümüklü, kaygan, tiksinti veren olarak anlatılır). Bir Yahudinin bestelediği, bir zencinin söylediği Blues'da. pırlanta sertliği, kesinliği, seçikliği vardır; burada zorunluluk, güzellik, süreklilik, ölümsüzlük, özgürlük söz konusudur. Özgürlük sanat eserinde nesneleşir; eser, baskı altında tutulan sanatçı azınlıkların, hiç de rastlantısal olmayan yaratıcılıklarının baskıdan kurtuluşunu ilan eder.
Bulantı'da, edebiyat açısından biçimlenen rastlantı-özgürlük karşıtlığı, Sartre'ın 1943'de yayımlanan ilk büyük felsefe çalışmasında (L'Etre et le Neant —Varlık ve Hiçlik— kavramsal açıdan ele alınır. Kendisi-için olan özgürlük, bilinç; kendi başına olanı, varlığı, nesneleri parçalamalıdır. Husserl'in Fenomenclojisi ve Heidegger'in varlıkbilimiyle (ontolojisiyle) hem beraber hem de onlara karşı bir tutum benimseyen Sartre, «Özgürlük Felsefesi» nde tanrıtanımaz varoluşçuğu geliştirir.
Savaş sonrası yıllarda moda felsefe haline gelen bu akım, Marksizmin yanı sıra ve ona karşı, genç aydın kuşak üzerinde en güçlü etkiydi. Öylesine moda oldu ki artık varoluşçu giyiniliyor, dans ediliyor, saçlar uzatılıyordu. İşleri başından aşkın yurttaşlar ise, varoluşçuluğu, gençliğin ahlakını bozan kahvehane felsefesi diye kötülüyorlardı.
Ama kültürünü, kültür hayatına ilişkin bilgilerini, bulvar gazetelerinden almakla yetinmeyen kimse Sartre'm adını başka bağlamlarda arıyordu; öne çıkan kavram «bağlanmalı edebiyat» ti («litterature engagee»). Ciddi okuyucu, Sartre'ın yazardan, yazdıklarının siyasal ve toplumsal sonuçlannı düşünmesini istediğini anlıyordu. İletişimi vurgulamasıyla, alıcılık üzerindeki ısrarıyla, «okuyucunun özgürlüğüne işaret göndermekle» Sartre, yazarlar arasında verimli bir tartışmayı başlatmakla kalmadı, edebiyat bilimini de verimli kıldı; çünkü Edebiyat Nedir? (1948) adlı kitabı, bütün sınırları aşarak bugüne dek uyarıcılığmı sürdürmüştür.
Sartre'ın 1943'de sahneye konulan Sinekler'i, direnişe çağrı olarak anlaşılmıştı, ama yazarınm özgürlük felsefesinin popüler olmasını da sağlamıştı. «Cehennem başkalarıdır» sözünü bildiri haline getiren Gizli Oturum; Sartre'm daha geniş toplum ve tarih boyutları arayışını dışavuran Duvar başlığı altındaki beş öykü (1939) varoluşçuluğu halka tanıtan yazarlardı..
Özgürlük Yolları roman üçlemesinde (Akıl Çağı, Yaşanmayan Zaman, Yıkılış), halk cephesine, Münih Antlaşmasına ve 1940 savaş yazına tarihi çerçeve içinden bakar Sartre. Birinci ciltte birkaç bireyi, tarihi arka planda yirmi dört saat izler; ikincisinde Dos Passos ve Faulkner'dan öğrendiği en modern eşzamanlama ve montaj tekniğiyle «Münih haftası» nı birçok Avrupa kentinde aynı zamanda yaşatır; üçüncüsünde ise savaşı Fransanm yenilgisine kadar tasvir eder.
Bulantı'nm son sayfalarıyla Özgürlük Yolları arasjnda; zenci şarkıcının okuduğu Some of these days/You'll missme honey... şarkısıyla Sartre'ın bağlanması arasında, tarih, büyük olaylar işlemektedir. Bağlanmalı yazar olmadan, yani yazılarıyla ırk ayrımına karşı (siyah ırka ilişkin Saygılı Yosma —1946, «Siyah Örfe» 1948— ve Yahudi ırkına ilişkin Yahudi Sorunu Üzerine Düşünceler» 1946) somut çıkışlar yapmadan önce gerçekliğe güçlü bir biçimde açılıyor, onu daha sıkı ve acısını çekercesine yaşıyordu. Savaş, tutsaklık ve karşıkoma hareketi ise onun burjuvaziye karşı —Hitler'den çok halk cephesinden korkan burjuvaziye karşı— nefretini keskinleştiren, onu daha siyasal, daha bilinçli yapan deneyimlerdi. Alman faşistlerin 1940'da kurşunladığı arkadaşı Paul Nizan, Sartre'ın modern edebiyata dikkatini çekmekle kalmamış, onun bir gerçekle karşılaşmasına katkıda bulunmuştu. Bu gerçek, Sartre için, ömrü boyunca, değişik biçimler alan ama en yüce olan bir anlamı taşıyan işçi hareketidir. Burjuva kökenli aydın olarak yüzyılımızın devrimci değişimleriyle bağıntısı, Sartre'ın en üretken çelişkisi olmuştur.
Sartre, savaş sonrası yıllarda işçi sorunlarıyla ilgisine açıklık kazandırmaya çalışırken siyasete girdi ve Marksizme yöneldi. Bu verimli yıllarda Gizli Oturum, Mezarsız Ölüler, Saygılı Yosma, Şeytan ve Yüce Tanrı, Nekrassov, sonra Altona Mahpusları gibi oyunlar yazdı. Senaryo olarak da şunları sayabiliriz: İş İşten Geçti, Siyaset Çarkı ve Salem Büyücüleri. Bu dönemdeki edebiyat incelemeleri de şunlardır: Baudelaire, Ermiş Genet: Komedyen ve Kurban.
Soğuk savaş yıllarında «Batı Dünyasının Özgürlükleri» ne kendisini kaptırmadı. Albert Camus ve Maurice Merleau-Ponty ile arkadaşlığı siyasal karşıtlıklar nedeniyle son buldu. Otuz cilde varan yazıları, tek bir roman gibidir; ciltler, romanının bölümleri olarak birbirini tamamlar, çelişkiler canlı bir bütün oluşturur. Büyük çalışmalarının çeşitliliği ve tamamlanmamışlığı (Varlık ve Hiçlik, Özgürlük Yılları, Diyalektik Aklın Eleştirilmesi, ve son olarak Ailenin Budalası), yaratısının çelişkisinin ürünleridir. Bu yazılarında, felsefe ve edebiyat aracılığıyla uğrunda bir ömür harcadığı büyük sorunları keşfe çıktı: Bireyin toplumla ve tarihle ilişkisi; ahlak, sanat, siyaset ilişkisi; yazan bir insan nasıl olunur? sorusu, vs. Altmışlı yıllardaki siyasal bağlanması (Üçüncü Dünya ve özellikle Viyetnam Kurtuluş Savaşıyla dayanışma) ve yetmişli yıllarda 68 Mayısının anarşizmi, kişiliğinin süregiden bir yanı olan bireyciliği ve ahlakçılığı ile sıkıca bağlantılı olarak ortaya çıkar.
Edebi üretimi ise, geriler gibi olur. Gustave Flaubert ile çocukluğundan beri hiç kesilmeyen ilgisi ise, bu arada büyük bir ürün verir: Geçmişi, diyalektik tarzda aşan 3000 sayfalık bir roman ve roman oluşu kadar biyografi, felsefe, edebiyat kuramı, tarih, psikoloji, psikanaliz ve yine de ahlaki bir deneme olan Ailenin Budalası'dır bu. Bir zamanlar Ermiş Genet'mn, Varlık ve Hiçlik'e katılarak ikinci- büyük felsefe kitabına, Diyalektik Aklın Eleştirilmesi'ne yol açması gibi, şimdi de Ailenin Budalası'nda. geliştirilen ileri-geri yöntem, bireyden aileye, gruba, katmana, sınıfa, ulusa, çağa ve sırasıyla geriye doğru uygulanarak şu sorulara cevap arar: Bugün bir insan hakkında ne bilinebilir? İnsanın işiyle ilişkisi nasıldır?
Ama, Ailenin Budalası, yalnızca bir arabasamak, İktidar ve Özgürlük başlığı altındaki bir kitaba doğru bir adım olmak istiyordu. Bu aynı zamanda, bir ahlakı temellendirecek yeni bir çabaydı. Sartre'ın yepyeni bir sesle umuda dayandıracağı, ama son çare olarak dayandırmayacağı bir ahlak...
