Thales’in Kuyusu - Bir damla sudaki dünya - 2
|
|
Bu olgu, açıklama söz konusu olduğunda, daha basit daha fiziksel olduğu için indirgemecinin çoğu zaman bir maddeci olduğu gerçeğiyle daha bir vurgulanır. indirgemeciler ayrıca talihsiz terim seçimlerinden mustariptir. İndirgemenin asıl olarak “indirgediği” şey, açıklamanın karmaşıklığıdır. Bununla birlikte durum, ancak indirgenecek bir şeyolduğu sürece böyledir. indirgemeci ruh ve tanrılar gibi inanmıyor olabileceği şeyleri seve seve bir kenara atacaktır. Her ne kadar daha basit açıklamalar, bildiğimiz en temel olgulara daha yakın olduğundan “düşük düzey” kötü namına sahip olsa da, bunlar eşyanın özsel hakikatinden bahsettiği için şaşırtıcı ve ilgisiz ayrıntıların ötesine geçerler. O zaman indirgemecinin elde ettiği anlayış ve bilginin hiyerarşisine, tersine çevrilmiş değil, bildik bir pramit gibi bakılabilir. İndirgeme basitleştirmeye dair olduğu için, herzaman aşırı basitleştirme riski söz konusudur. Bu yüzden tam olarak neyin indirgendiği ve indirgemenin ne tür açıklayıcı güçleri olduğu hakkında dikkatli olmak gerekir. Bir şeyi indirgemekle yalnızca onu dünyaya dair betimimizden çıkarıp çıkarmadığımızı kendimize sormak zorundayız. Örneğin kaysının tadı damağımızdaki alıcılarla meyve moleküllerinin karşılıklı bir oyununa indirgenebilir. Fakat bu kaysıların fiili tadını dışarıda bırakmaz mı? Zaten bir insan hayatında hiç kaysı yememişse bile kaysının kimyasal içeriklerini bilebilir. Öyle bile olsa dışarıda bırakma tümüyle kötü olmayabilir. İnsan kavrayışı iki yolla ilerler: yeni bir fenomeni keşfetmek için olguları toplamak ve bu fenomenin indirgemeci açıklamaların basitleştirci etkisiyle çizmek. Bazen mevcut kanıt uygun bir biçimde indirgenir indirgenmez, indirgemeye kuşku düşüren yeni veriler ortaya çıkar ve bütün fenomene bir kez daha bakmamızı gerektirir.
Bildik doğal süreçleri, örneğin suyun kaynadığında neden buharlaştığını anlayabilmek için daha alt düzey örgütlenmelere ve protonlar ile elektronlar gibi tanıdık olmayan varlıklara başvurmamız paradoksaldır. Uğraşmaya alışkın olduğumuz bulutlar, kahve ve insan göz yaşları gibi şeylerin gerçekte yanılsama olduğunu söylemek tuhaf olacaktır. Bilimsel indirgemeciler bizim “atomlar yığın”larından başka bir şey olmadığımızı söylerken bunu söylemeye çok yaklaşırlar. Buradaki anahtar sözcükler “_den başka bir şey olmamak”tır. Bu, bir romanın bir kitabın kağıt üzerindeki mürekkep lekelerinden veya bir beynin nöron ağlarından başka bir şey olmadığını söylediğimiz anlamda doğrudur ancak. Eğer insanlar yalnızca atom yığınıysa, o vakit bu, insanlığın bir sisin ardındaki kökeni hakkında, normalde zararsız görünen atomların inanılmaz potensiyelleri hakkında söylediğinden daha az şey söylemektedir. Ne var ki bir indirgemecinin ancak en basit betimleme seviyelerinin tam anlamıyla gerçek olduğunu söyleyebileceği başka bir yol daha vardır. Doğa öyle görünüyor ki büyük kararların çoğunu mikroskobik düzeyde vermektedir. Amerikalı felsefeci Jerry Fodor’un (1955) işaret ettiği gibi perşembelerin bilimi diye bir şey yoktur.Bilim dört kuvvet tanır: yerçekimi, elektromanyetizm ve atom çekirdiğini bir arada tutan güçlü ve zayıf nükleer kuvvetler.
Zayıf nükleer kuvvetin, elektromanyetik kuvvetin bir formu’ olduğu kanıtlanmıştır ve çok geçmeden bütün kuvvetlerin tek bir kuvvetin çeşitli görünüşleri olduğunun keşfedilmesi beklenmektedir. Sıkı bir bilimsel indirgemeciye göre, bütün her şey başka bir şeyin değil (özellikle insan niyetleri gibi uçucu kavramlar yüzünden değil) bu kuvvetler yüzünden meydana gelmiştir. Bu kuvvetler otomobil gibi makroskobik nesneler üzerinde etkide bulunurlar, çünkü onları oluşturan atomları etkilerler. Bütün doğal süreçleri dört kuvvetin işlemesi aracılığıyla açıklamak, sadece mikroskobik olaylara göndermede bulunan açıklamaların uygun olduğunu iddia etmektir. Örneğin bir sıcak hava dalgasının hasatı kıran kuraklığa sebep olduğunu söyleyebiliriz. Tam anlamıyla uygun bir açıklama, “sıcak” gibi metaforlar yerine hava moleküllerinin artan hızından bahseder. Bir partiye nasıl geldiğimi soran birine arabayla geldiğimi söylersem, birinin bana çıkıp gerçekte bir pedala bastığımı, bu pedalın yanıcı bir maddeyi itici güce çeviren silindirlere gitmesi için serbest bıraktığını söyleyerek beni düzeltmesini beklemem. Hele beni düzelten kişi kimyasal reaksiyonlar ve karbon içerikleri hakkında konuşmaya başlarsa, kafam iyice karışır. İndirgeme ne kadar güçlüyse, onun gündelik kavramlarla ilişkisini göesterme ihtiyacı o kadar güçlü hissedilir; aksi taktirde indirgemecinin bizimle aynı şeylerden bahsettiğinden kuşku duyarız.
Gündelik tecrübeye ait bir şeye, bu ister bir partiye gitmek için araba kullanmak, ister kanapenin içindeki kaysıların tadının nasıl olduğu olsun, bir açıklama getirdiğimizi kabul etmemiz için bir biçimde söz konusu şeyin bir indirgemesi olması gerekiyor. Aksi takdirde benim ulaşım yoluma dair bir açıklama yerine konuyla ilgisi olmayan başka bir şey dinlediğimi düşünürüm. Öte yandan eğer motora yanlış bir yakıt doldurduğum için yolda kalırsam, indirgemeci bir açıklamaya daha hoşgörülü bakarım. Doğanın dört kuvveti bulutların hareketinden lazanyanın tarifine kadar birçok şey için geçerli olsa da, bu kuvvetlerin fıziksel bir kavrayışı hava durumunu bir meterolojist gibi tahmin etmeme veya bir İtalyan şef gibi makarna yapmama yardımcı olmaz. (Belki gelecekte temel kuvvetlerin bilgisine tümüyle sahip olup bu bilgiyi kullanma insanüstü yeteneğine sahip olacak robotlar yapılır, kim bilir? Böyle bir yaratık bir tabak lezzetli yemeği sayısız rakam çiğneyebilme kaba kuvvetiyle yaratsa bile, bu, hayatın basit zevkleri için gereksiz yere uzun yola başvurmak gibi görünüyor). Öte yandan iyi yemek pişirmek veya kesin hava durumu tahminlerinde bulunmak evreni kesin bir biçimde anlamaktan çok uzak becerilerdir. Böyle bir iş için kesinlikle indirgemeci düşünme gereklidir. Örneğin tarif te söz edilen domates salçası ile onun kesin ölçülerini anladığınız ölçüde daha iyi lazanya pişirirsiniz. Unu anlamak için onun bir seviye altını anlamak lazım. Yani, unun üretiminde kullanılan çeşitli tahıl karışımlarının kalite düzeyini anlamak ve böylece kullanacağınız en iyi un tipini bulmak.
Atomların ve moleküllerin söz konusu olduğu düzeye kadar inen açıklamalar da yapılabilir. Fakat en uygun hidrojen miktarını tam olarak hesaplamadan önce, muhtemelen açlıktan ölürsünüz. Genellikle bir fenomeni anlamak için en iyi açıklama düzeyi onun hemen bir altıdır, yoksa en temel özelliklere inen açıklama değil. İndirgemeci açıklamanın iyi tarafı, tıpkı geminin motor bölümünü ziyaret edip köprüye onun işleyişini daha iyi anlayarak dönen bir kaptan gibi tekrar üst düzeye çıkmaya olanak tanımasıdır.Böylece yüksek seviyede görülen farklılıkları anlamak için daha temel betimleme düzeylerine gidilmiş olur. İndirgemeciliğin pratik kullanımlarına rağmen, gündelik hayattaki kullanımı çoğu zaman sinizm biçimlerinde ortaya çıkar. Örneğin bir insan parasını ve zamanını hayır işlerine harcasa da, onun yalnızca kendi “çıkarları”na hizmet ettiğini söylediğiniz zaman bir indirgemecisiniz demektir. Aynı şekilde bir şirket çevreye katkısı bulunan, çalışanlarını koruyan projeleri teşvik ettiğinde, onun şirketin “sadece” uzun dönemli karını düşündüğünü söylemek yine indirgemeciliktir.Şirketin sadece Hıristiyan değerlere göre hareket ettiğini söylemek de bundan farklı değildir. Bu yüzden indirgemeci sıfatını hak etmek için bir açıklamanın bir şeyi daha temel olan başka bir şeyle veya birçok şeyi tek bir şeyle açıklıyor olması gerekir. Bu şekilde ortaya konulduğunda indirgemecilik, gayet masum bir şeydir; fakat bu açıklama gücü bu kadar fazla olan hiçbir şey masum değildir.
Kaynak : Zeno ve Kaplumbağa - Bir Felsefeci Gibi Düşünebilmek Nıcholas Fearn - Güncel Yayıncılık - 190 sayfa
Bildik doğal süreçleri, örneğin suyun kaynadığında neden buharlaştığını anlayabilmek için daha alt düzey örgütlenmelere ve protonlar ile elektronlar gibi tanıdık olmayan varlıklara başvurmamız paradoksaldır. Uğraşmaya alışkın olduğumuz bulutlar, kahve ve insan göz yaşları gibi şeylerin gerçekte yanılsama olduğunu söylemek tuhaf olacaktır. Bilimsel indirgemeciler bizim “atomlar yığın”larından başka bir şey olmadığımızı söylerken bunu söylemeye çok yaklaşırlar. Buradaki anahtar sözcükler “_den başka bir şey olmamak”tır. Bu, bir romanın bir kitabın kağıt üzerindeki mürekkep lekelerinden veya bir beynin nöron ağlarından başka bir şey olmadığını söylediğimiz anlamda doğrudur ancak. Eğer insanlar yalnızca atom yığınıysa, o vakit bu, insanlığın bir sisin ardındaki kökeni hakkında, normalde zararsız görünen atomların inanılmaz potensiyelleri hakkında söylediğinden daha az şey söylemektedir. Ne var ki bir indirgemecinin ancak en basit betimleme seviyelerinin tam anlamıyla gerçek olduğunu söyleyebileceği başka bir yol daha vardır. Doğa öyle görünüyor ki büyük kararların çoğunu mikroskobik düzeyde vermektedir. Amerikalı felsefeci Jerry Fodor’un (1955) işaret ettiği gibi perşembelerin bilimi diye bir şey yoktur.Bilim dört kuvvet tanır: yerçekimi, elektromanyetizm ve atom çekirdiğini bir arada tutan güçlü ve zayıf nükleer kuvvetler.
Zayıf nükleer kuvvetin, elektromanyetik kuvvetin bir formu’ olduğu kanıtlanmıştır ve çok geçmeden bütün kuvvetlerin tek bir kuvvetin çeşitli görünüşleri olduğunun keşfedilmesi beklenmektedir. Sıkı bir bilimsel indirgemeciye göre, bütün her şey başka bir şeyin değil (özellikle insan niyetleri gibi uçucu kavramlar yüzünden değil) bu kuvvetler yüzünden meydana gelmiştir. Bu kuvvetler otomobil gibi makroskobik nesneler üzerinde etkide bulunurlar, çünkü onları oluşturan atomları etkilerler. Bütün doğal süreçleri dört kuvvetin işlemesi aracılığıyla açıklamak, sadece mikroskobik olaylara göndermede bulunan açıklamaların uygun olduğunu iddia etmektir. Örneğin bir sıcak hava dalgasının hasatı kıran kuraklığa sebep olduğunu söyleyebiliriz. Tam anlamıyla uygun bir açıklama, “sıcak” gibi metaforlar yerine hava moleküllerinin artan hızından bahseder. Bir partiye nasıl geldiğimi soran birine arabayla geldiğimi söylersem, birinin bana çıkıp gerçekte bir pedala bastığımı, bu pedalın yanıcı bir maddeyi itici güce çeviren silindirlere gitmesi için serbest bıraktığını söyleyerek beni düzeltmesini beklemem. Hele beni düzelten kişi kimyasal reaksiyonlar ve karbon içerikleri hakkında konuşmaya başlarsa, kafam iyice karışır. İndirgeme ne kadar güçlüyse, onun gündelik kavramlarla ilişkisini göesterme ihtiyacı o kadar güçlü hissedilir; aksi taktirde indirgemecinin bizimle aynı şeylerden bahsettiğinden kuşku duyarız.
Gündelik tecrübeye ait bir şeye, bu ister bir partiye gitmek için araba kullanmak, ister kanapenin içindeki kaysıların tadının nasıl olduğu olsun, bir açıklama getirdiğimizi kabul etmemiz için bir biçimde söz konusu şeyin bir indirgemesi olması gerekiyor. Aksi takdirde benim ulaşım yoluma dair bir açıklama yerine konuyla ilgisi olmayan başka bir şey dinlediğimi düşünürüm. Öte yandan eğer motora yanlış bir yakıt doldurduğum için yolda kalırsam, indirgemeci bir açıklamaya daha hoşgörülü bakarım. Doğanın dört kuvveti bulutların hareketinden lazanyanın tarifine kadar birçok şey için geçerli olsa da, bu kuvvetlerin fıziksel bir kavrayışı hava durumunu bir meterolojist gibi tahmin etmeme veya bir İtalyan şef gibi makarna yapmama yardımcı olmaz. (Belki gelecekte temel kuvvetlerin bilgisine tümüyle sahip olup bu bilgiyi kullanma insanüstü yeteneğine sahip olacak robotlar yapılır, kim bilir? Böyle bir yaratık bir tabak lezzetli yemeği sayısız rakam çiğneyebilme kaba kuvvetiyle yaratsa bile, bu, hayatın basit zevkleri için gereksiz yere uzun yola başvurmak gibi görünüyor). Öte yandan iyi yemek pişirmek veya kesin hava durumu tahminlerinde bulunmak evreni kesin bir biçimde anlamaktan çok uzak becerilerdir. Böyle bir iş için kesinlikle indirgemeci düşünme gereklidir. Örneğin tarif te söz edilen domates salçası ile onun kesin ölçülerini anladığınız ölçüde daha iyi lazanya pişirirsiniz. Unu anlamak için onun bir seviye altını anlamak lazım. Yani, unun üretiminde kullanılan çeşitli tahıl karışımlarının kalite düzeyini anlamak ve böylece kullanacağınız en iyi un tipini bulmak.
Atomların ve moleküllerin söz konusu olduğu düzeye kadar inen açıklamalar da yapılabilir. Fakat en uygun hidrojen miktarını tam olarak hesaplamadan önce, muhtemelen açlıktan ölürsünüz. Genellikle bir fenomeni anlamak için en iyi açıklama düzeyi onun hemen bir altıdır, yoksa en temel özelliklere inen açıklama değil. İndirgemeci açıklamanın iyi tarafı, tıpkı geminin motor bölümünü ziyaret edip köprüye onun işleyişini daha iyi anlayarak dönen bir kaptan gibi tekrar üst düzeye çıkmaya olanak tanımasıdır.Böylece yüksek seviyede görülen farklılıkları anlamak için daha temel betimleme düzeylerine gidilmiş olur. İndirgemeciliğin pratik kullanımlarına rağmen, gündelik hayattaki kullanımı çoğu zaman sinizm biçimlerinde ortaya çıkar. Örneğin bir insan parasını ve zamanını hayır işlerine harcasa da, onun yalnızca kendi “çıkarları”na hizmet ettiğini söylediğiniz zaman bir indirgemecisiniz demektir. Aynı şekilde bir şirket çevreye katkısı bulunan, çalışanlarını koruyan projeleri teşvik ettiğinde, onun şirketin “sadece” uzun dönemli karını düşündüğünü söylemek yine indirgemeciliktir.Şirketin sadece Hıristiyan değerlere göre hareket ettiğini söylemek de bundan farklı değildir. Bu yüzden indirgemeci sıfatını hak etmek için bir açıklamanın bir şeyi daha temel olan başka bir şeyle veya birçok şeyi tek bir şeyle açıklıyor olması gerekir. Bu şekilde ortaya konulduğunda indirgemecilik, gayet masum bir şeydir; fakat bu açıklama gücü bu kadar fazla olan hiçbir şey masum değildir.
Kaynak : Zeno ve Kaplumbağa - Bir Felsefeci Gibi Düşünebilmek Nıcholas Fearn - Güncel Yayıncılık - 190 sayfa
