GÖRÜNÜŞ VE GERÇEK - 1
|
|
Bertrand Russell
Dünyada mantıklı düşünen hiç kimsenin şüphe duymayacağı kadar kesin doğrulukta bir bilgi var mıdır? ilk bakışta pek de zor görünmeyen bu soru, gerçekte, sorulabilecek en zor sorulardan biridir. Kaçamaksız ve inanılır bir yanıtın yoluna çıkan engelleri saptadığımız anda felsefe çalışmalarına iyice girmiş oluruz çünkü felsefe böyle en uç soruları yanıtlama girişiminden başka bir şey değildir ve bunu bizim günlük yaşamda, hatta bilimde yaptığımız gibi gelişi güzel ve dogmatik biçimde değil, eleştirici bir görüşle, bu tür soruları çözülmez yapan her şeyi açıkladıktan ve bizim sıradan düşüncelerimizin altında yatan belirsizlik ve karışıklığı saptadıktan sonra yapar.
Günlük yaşamda doğru diye kabul ettiğimiz birçok şeyler, daha yakından bakıldığında öylesine göze çarpar çelişkilerle doludur ki, gerçekte inanmamız gereken şeyin ne olduğunu ancak bir yığın düşünceler sonunda öğrenebiliriz. Kesin bilgiyi ararken elimizdeki deneylerle işe başlamamız doğaldır, ve kuşkusuz, bir anlamda bilginin onlardan türemesi gerekir. Fakat dolaysız deneylerimizin bize verdiği bilginin ne olduğunu belirten her yargının yanlış olması çok olasıdır. Bana şu anda bir iskemle üzerinde, üstünde kâğıt yaprakları bulunan bir masa başında oturuyormuşum gibi gelir. Başımı çevirdiğimde pencereden, yapılar, bulutlar ve güneşi görürüm. İnanıyorum ki, güneş dünyadan doksanüç milyon mil kadar uzaktadır; dünyadan kat kat büyük, sıcak bir küredir; dünyanın dönüşü dolayısıyla her sabah doğar ve gelecekte de sınırsız bir zaman boyunca bunu sürdürecektir. Yine inanıyorum ki, başka bir normal kimse odama girse, aynı iskemleleri, masaları, kâğıtları ve kitapları benim gördüğüm gibi o da görecektir ve gördüğüm masa, koluma karşı direncini duyduğum masanın aynıdır. Bütün bunlar, benim bir şey bilip bilmediğimi soran kimseye yanıt olarak söylenmiyorsa, söylemeye değmeyecek kadar açıkmış gibi görünür. Nedir ki, bütün bunlardan haklı olarak şüphelenilebilir ve bütün bunlar, tümüyle doğru biçimde önerildiklerine inanılmadan önce çok özenli tartışmaları gerektirir.
Güçlükleri açığa çıkarmak için dikkatimizi masa üzerinde toplayalım. Göze görünüşü dikdörtgen, kahverengi ve parlaktır, dokunulduğunda pürtüksüz, soğuk ve katıdır, tıklattığımda tahta sesi verir. Masayı gören, duyan ve işiten herkes bu betimlemeye katılır, öyle ki, bir güçlük çıkmayacakmış gibi görünür; fakat daha kesin olmaya girişir girişmez sıkıntılar da başlar. Masanın "gerçekten" tümüyle aynı renkte olduğuna inanmış olmama karşın, ışığı yansıtan bölümler ötekilerden daha parlak görünür, kimi bölümlerse yansıyan ışık yüzünden ak görünür. Bilirim ki yer değiştirdiğimde ışığı yansıtan bölümler değişecek ve masa üzerindeki renk dağılımı başka türlü olacak. Buna göre, birçok kişi aynı anda masaya baksalar, bunlardan herhangi ikisi, büsbütün aynı olan bir renk dağılımı göremeyecek, çünkü herhangi iki kişi masayı aynı bakış açısından göremez ve bakış açısındaki her değişme ışığın yansıma biçiminde bir değişme yapar.
Uygulamadaki birçok amaçlar bakımından bu ayrımlar önemsizdir, fakat ressam için çok önemlidir: ressam, nesnelerin sağduyunun "gerçekten" öyle dediği renklerde olduğunu kabul etmek alışkanlığından kurtulmalı, ve onları oldukları gibi görme alışkanlığını edinmelidir. Burada, felsefede en çok sıkıntı doğuran ayrılmalardan birinin başlangıcına varmış oluyoruz "görünüş" ile "gerçek" arasındaki, nesnelerin nasıl göründükleriyle ne oldukları arasındaki ayrılma. Ressam nesnelerin nasıl göründüğünü, iş gören adamla filozof onların ne olduğunu bilmek ister, fakat filozofun buradaki isteği iş gören adamınkinden daha güçlüdür ve filozof, soruları yanıtlamanın güçlüklerini bilmesi yüzünden daha sıkıntılı durumdadır.
Masaya dönelim. Anladığımıza göre masanın ya da hatta masanın bir bölümünün rengi olmak bakımından üstün görünen bir renk yoktur, bunun, ayrı bakış açılarına göre ayrı renkler olduğu görülür ve bu renklerden kimilerine, ötekilere göre masanın daha gerçek rengiymiş gibi bakmak için bir sebep yoktur. Ve biliyoruz ki belli bir noktadan bakıldığında bile, yapay ışıkta, ya da renk-körü olan birine, ya da mavi gözlük takan birine, renk başka görünecek, ayrıca karanlıkta, dokunma ve işitme bakımından bir ayrılık olmamasına karşın hiç renk görülmeyecek. Bu renk masanın doğasında bulunan bir şey değil, masaya, ona bakana, masa üzerine düşen ışığa bağlı bir şeydir. Biz günlük yaşamda masanın renginden sözettiğimizde, herhangi bir bakış açısından, genel aydınlanma koşulları altında normal bir kimseye görünen renk demek isteriz. Fakat başka koşullar altında görülen öteki renklerin de gerçek olarak kabul edilmeye onun kadar hakkı vardır: bu yüzden, yan tutmuş olmamak için, masanın kendiliğinin herhangi bir rengi olduğuna, karşı çıkmamız gerekir.
Doku bakımından da aynı şey söylenebilir. Yalın gözle damarlı, fakat başka yönden, pürtüksüz ve düz görünür. Bir mikroskopla bakarsak pürtükler, tepe ve koyaklar, ve yalın gözün seçemediği türden bir sürü ayrım görülür. Bunlardan hangisi "gerçek" masadır? Doğal olarak, mikroskopla görünenin daha gerçek olduğunu söylemek eğilimindeyizdir, fakat daha güçlü bir mikroskop altında bu da değişebilir. Bu durumda, yalın gözle gördüğümüze güvenemezsek, mikroskopla gördüğümüze nasıl güvenelim? Böylece başlangıçta duyularınıza gösterdiğimiz güveni yitirmeye başlamış oluyoruz.
Masanın kılığı bakımından da durum daha iyi değil. Hepimiz nesnelerin "gerçek" kılığı üzerine yargı vermeye alışmışız, ve bunu öylesine düşünmeden yapanz ki, edimsel olarak gerçek kılıkları görmeye başladığımızı sanırız. Fakat uygulamada, eğer resim yapmak istersek hepimizin öğrenmesi gerektiği gibi, belli bir şey, her bakış açısından başka başka kılıklarda görünür. Eğer masamız "gerçekten" dikdörtgen ise, hemen her bakış noktasından, iki açısı dar açı, ikisi de geniş açıymış gibi görünür. Karşılıklı kenarlar koşutsa bunlar, bakan kişiden uzakta bir noktada birleşiyorlarmış gibi görünür: uzunluklar eşitse, yakın olan daha uzun görünür. Bütün bunlar genellikle masaya bakarken göze çarpmaz, çünkü deney bize, görünen kılıktan gerçek kılığı çıkarmayı öğretmiştir ve iş gören kişiler olarak bizi ilgilendiren "gerçek" kılıktır. Fakat gerçek kılık bizim gördüğümüz değil, ondan çıkarımla bulduğumuz kılıktır. Ve odada yer değiştirdikçe gördüğümüz şeyin kılığı sürekli değişir ; demek burada da duyular bize, masanın kendisi üzerine doğruyu değil de, yalnızca masanın görünüşü üzerine olan doğruyu veriyor.
Dokunma duyusunu ele aldığımızda da benzer güçlükler ortaya çıkar. Masanın bize her zaman bir katılık duyumu verdiği doğrudur, onun basınca direndiğini duyarız. Fakat elde ettiğimiz duyum, masaya ne kadar sert bastırdığımıza ve bedenimizin hangi bölümüyle bastırdığımıza bağlıdır; bu durumda, türlü basınçlara ya da bedenin türlü bölümlerine bağlı olan türlü duyumların, masanın herhangi bir özelliğini doğrudan belirttiği kabul edilemez, bunlar olsa olsa, belki duyumların nedeni olan, fakat bu duyumlardan hiçbirinde bulunmayan bir özelliğin belirtileri olabilir. Aynı şeyler, masayı tıklatarak elde edilen sese, daha belirgin biçimde uygulanabilir.
Böylece, eğer gerçek masa diye bir şey varsa onun, görme, dokunma ya da işitme yoluyla bizim dolaysız (immediate) deneyimize giren şey olmadığı açığa çıkmış oluyor. Gerçek masa, eğer böyle bir şey varsa, hiçbir zaman bizim dolaysız olarak bilebileceğimiz bir şey değil, dolaysız bilinenden yapılan bir çıkarım olmalıdır. Buradan, çok zor iki soru birden doğar; yani;
(1) gerçek masa diye bir şey var mıdır?,
(2) varsa ne gibi bir şey olabilir?
Bu soruların incelenmesinde anlamları belirli ve açık birkaç terim bize yararlı olacak. Renkler, sesler, kokular, katılıklar," pürüzlülükler v.b. gibi, duyumla dolaysız olarak bilinen şeylere duyu-verileri (sense-data) adını verelim. Bunların dolaysız olarak ayrımına varma (farketme) deneyine "duyum" adını vereceğiz. Böylece, ne zaman bir renk görürsek bir renk duyumu elde ederiz, fakat rengin kendisi duyum değil duyu-verisidir. Renk, dolaysız olarak ayrımına vardığımız şeydir, bu ayrımına varmanın kendisi ise duyumdur. Açıktır ki, masa üzerine bir şey bilecek durumdaysak bu, birleştirdiğimiz duyu-verileri —kahverengi, dikdörtgen kılık, pürüzsüzlük v.b.— aracılığıyla olmalı; fakat söylediğimiz sebepler yüzünden, masanın duyu-verileri olduğunu ya da hatta duyu-verilerinin, masanın dolaysız özellikleri olduğunu söyleyemeyiz. Böylece, masa diye bir şey olduğunu kabul ettiğimizde, duyu-verilerinin gerçek masayla ilişkileri diye bir sorun doğmuş olur. Gerçek masaya, eğer varsa, bir "fiziksel nesne" diyeceğiz.
Dünyada mantıklı düşünen hiç kimsenin şüphe duymayacağı kadar kesin doğrulukta bir bilgi var mıdır? ilk bakışta pek de zor görünmeyen bu soru, gerçekte, sorulabilecek en zor sorulardan biridir. Kaçamaksız ve inanılır bir yanıtın yoluna çıkan engelleri saptadığımız anda felsefe çalışmalarına iyice girmiş oluruz çünkü felsefe böyle en uç soruları yanıtlama girişiminden başka bir şey değildir ve bunu bizim günlük yaşamda, hatta bilimde yaptığımız gibi gelişi güzel ve dogmatik biçimde değil, eleştirici bir görüşle, bu tür soruları çözülmez yapan her şeyi açıkladıktan ve bizim sıradan düşüncelerimizin altında yatan belirsizlik ve karışıklığı saptadıktan sonra yapar.
Günlük yaşamda doğru diye kabul ettiğimiz birçok şeyler, daha yakından bakıldığında öylesine göze çarpar çelişkilerle doludur ki, gerçekte inanmamız gereken şeyin ne olduğunu ancak bir yığın düşünceler sonunda öğrenebiliriz. Kesin bilgiyi ararken elimizdeki deneylerle işe başlamamız doğaldır, ve kuşkusuz, bir anlamda bilginin onlardan türemesi gerekir. Fakat dolaysız deneylerimizin bize verdiği bilginin ne olduğunu belirten her yargının yanlış olması çok olasıdır. Bana şu anda bir iskemle üzerinde, üstünde kâğıt yaprakları bulunan bir masa başında oturuyormuşum gibi gelir. Başımı çevirdiğimde pencereden, yapılar, bulutlar ve güneşi görürüm. İnanıyorum ki, güneş dünyadan doksanüç milyon mil kadar uzaktadır; dünyadan kat kat büyük, sıcak bir küredir; dünyanın dönüşü dolayısıyla her sabah doğar ve gelecekte de sınırsız bir zaman boyunca bunu sürdürecektir. Yine inanıyorum ki, başka bir normal kimse odama girse, aynı iskemleleri, masaları, kâğıtları ve kitapları benim gördüğüm gibi o da görecektir ve gördüğüm masa, koluma karşı direncini duyduğum masanın aynıdır. Bütün bunlar, benim bir şey bilip bilmediğimi soran kimseye yanıt olarak söylenmiyorsa, söylemeye değmeyecek kadar açıkmış gibi görünür. Nedir ki, bütün bunlardan haklı olarak şüphelenilebilir ve bütün bunlar, tümüyle doğru biçimde önerildiklerine inanılmadan önce çok özenli tartışmaları gerektirir.
Güçlükleri açığa çıkarmak için dikkatimizi masa üzerinde toplayalım. Göze görünüşü dikdörtgen, kahverengi ve parlaktır, dokunulduğunda pürtüksüz, soğuk ve katıdır, tıklattığımda tahta sesi verir. Masayı gören, duyan ve işiten herkes bu betimlemeye katılır, öyle ki, bir güçlük çıkmayacakmış gibi görünür; fakat daha kesin olmaya girişir girişmez sıkıntılar da başlar. Masanın "gerçekten" tümüyle aynı renkte olduğuna inanmış olmama karşın, ışığı yansıtan bölümler ötekilerden daha parlak görünür, kimi bölümlerse yansıyan ışık yüzünden ak görünür. Bilirim ki yer değiştirdiğimde ışığı yansıtan bölümler değişecek ve masa üzerindeki renk dağılımı başka türlü olacak. Buna göre, birçok kişi aynı anda masaya baksalar, bunlardan herhangi ikisi, büsbütün aynı olan bir renk dağılımı göremeyecek, çünkü herhangi iki kişi masayı aynı bakış açısından göremez ve bakış açısındaki her değişme ışığın yansıma biçiminde bir değişme yapar.
Uygulamadaki birçok amaçlar bakımından bu ayrımlar önemsizdir, fakat ressam için çok önemlidir: ressam, nesnelerin sağduyunun "gerçekten" öyle dediği renklerde olduğunu kabul etmek alışkanlığından kurtulmalı, ve onları oldukları gibi görme alışkanlığını edinmelidir. Burada, felsefede en çok sıkıntı doğuran ayrılmalardan birinin başlangıcına varmış oluyoruz "görünüş" ile "gerçek" arasındaki, nesnelerin nasıl göründükleriyle ne oldukları arasındaki ayrılma. Ressam nesnelerin nasıl göründüğünü, iş gören adamla filozof onların ne olduğunu bilmek ister, fakat filozofun buradaki isteği iş gören adamınkinden daha güçlüdür ve filozof, soruları yanıtlamanın güçlüklerini bilmesi yüzünden daha sıkıntılı durumdadır.
Masaya dönelim. Anladığımıza göre masanın ya da hatta masanın bir bölümünün rengi olmak bakımından üstün görünen bir renk yoktur, bunun, ayrı bakış açılarına göre ayrı renkler olduğu görülür ve bu renklerden kimilerine, ötekilere göre masanın daha gerçek rengiymiş gibi bakmak için bir sebep yoktur. Ve biliyoruz ki belli bir noktadan bakıldığında bile, yapay ışıkta, ya da renk-körü olan birine, ya da mavi gözlük takan birine, renk başka görünecek, ayrıca karanlıkta, dokunma ve işitme bakımından bir ayrılık olmamasına karşın hiç renk görülmeyecek. Bu renk masanın doğasında bulunan bir şey değil, masaya, ona bakana, masa üzerine düşen ışığa bağlı bir şeydir. Biz günlük yaşamda masanın renginden sözettiğimizde, herhangi bir bakış açısından, genel aydınlanma koşulları altında normal bir kimseye görünen renk demek isteriz. Fakat başka koşullar altında görülen öteki renklerin de gerçek olarak kabul edilmeye onun kadar hakkı vardır: bu yüzden, yan tutmuş olmamak için, masanın kendiliğinin herhangi bir rengi olduğuna, karşı çıkmamız gerekir.
Doku bakımından da aynı şey söylenebilir. Yalın gözle damarlı, fakat başka yönden, pürtüksüz ve düz görünür. Bir mikroskopla bakarsak pürtükler, tepe ve koyaklar, ve yalın gözün seçemediği türden bir sürü ayrım görülür. Bunlardan hangisi "gerçek" masadır? Doğal olarak, mikroskopla görünenin daha gerçek olduğunu söylemek eğilimindeyizdir, fakat daha güçlü bir mikroskop altında bu da değişebilir. Bu durumda, yalın gözle gördüğümüze güvenemezsek, mikroskopla gördüğümüze nasıl güvenelim? Böylece başlangıçta duyularınıza gösterdiğimiz güveni yitirmeye başlamış oluyoruz.
Masanın kılığı bakımından da durum daha iyi değil. Hepimiz nesnelerin "gerçek" kılığı üzerine yargı vermeye alışmışız, ve bunu öylesine düşünmeden yapanz ki, edimsel olarak gerçek kılıkları görmeye başladığımızı sanırız. Fakat uygulamada, eğer resim yapmak istersek hepimizin öğrenmesi gerektiği gibi, belli bir şey, her bakış açısından başka başka kılıklarda görünür. Eğer masamız "gerçekten" dikdörtgen ise, hemen her bakış noktasından, iki açısı dar açı, ikisi de geniş açıymış gibi görünür. Karşılıklı kenarlar koşutsa bunlar, bakan kişiden uzakta bir noktada birleşiyorlarmış gibi görünür: uzunluklar eşitse, yakın olan daha uzun görünür. Bütün bunlar genellikle masaya bakarken göze çarpmaz, çünkü deney bize, görünen kılıktan gerçek kılığı çıkarmayı öğretmiştir ve iş gören kişiler olarak bizi ilgilendiren "gerçek" kılıktır. Fakat gerçek kılık bizim gördüğümüz değil, ondan çıkarımla bulduğumuz kılıktır. Ve odada yer değiştirdikçe gördüğümüz şeyin kılığı sürekli değişir ; demek burada da duyular bize, masanın kendisi üzerine doğruyu değil de, yalnızca masanın görünüşü üzerine olan doğruyu veriyor.
Dokunma duyusunu ele aldığımızda da benzer güçlükler ortaya çıkar. Masanın bize her zaman bir katılık duyumu verdiği doğrudur, onun basınca direndiğini duyarız. Fakat elde ettiğimiz duyum, masaya ne kadar sert bastırdığımıza ve bedenimizin hangi bölümüyle bastırdığımıza bağlıdır; bu durumda, türlü basınçlara ya da bedenin türlü bölümlerine bağlı olan türlü duyumların, masanın herhangi bir özelliğini doğrudan belirttiği kabul edilemez, bunlar olsa olsa, belki duyumların nedeni olan, fakat bu duyumlardan hiçbirinde bulunmayan bir özelliğin belirtileri olabilir. Aynı şeyler, masayı tıklatarak elde edilen sese, daha belirgin biçimde uygulanabilir.
Böylece, eğer gerçek masa diye bir şey varsa onun, görme, dokunma ya da işitme yoluyla bizim dolaysız (immediate) deneyimize giren şey olmadığı açığa çıkmış oluyor. Gerçek masa, eğer böyle bir şey varsa, hiçbir zaman bizim dolaysız olarak bilebileceğimiz bir şey değil, dolaysız bilinenden yapılan bir çıkarım olmalıdır. Buradan, çok zor iki soru birden doğar; yani;
(1) gerçek masa diye bir şey var mıdır?,
(2) varsa ne gibi bir şey olabilir?
Bu soruların incelenmesinde anlamları belirli ve açık birkaç terim bize yararlı olacak. Renkler, sesler, kokular, katılıklar," pürüzlülükler v.b. gibi, duyumla dolaysız olarak bilinen şeylere duyu-verileri (sense-data) adını verelim. Bunların dolaysız olarak ayrımına varma (farketme) deneyine "duyum" adını vereceğiz. Böylece, ne zaman bir renk görürsek bir renk duyumu elde ederiz, fakat rengin kendisi duyum değil duyu-verisidir. Renk, dolaysız olarak ayrımına vardığımız şeydir, bu ayrımına varmanın kendisi ise duyumdur. Açıktır ki, masa üzerine bir şey bilecek durumdaysak bu, birleştirdiğimiz duyu-verileri —kahverengi, dikdörtgen kılık, pürüzsüzlük v.b.— aracılığıyla olmalı; fakat söylediğimiz sebepler yüzünden, masanın duyu-verileri olduğunu ya da hatta duyu-verilerinin, masanın dolaysız özellikleri olduğunu söyleyemeyiz. Böylece, masa diye bir şey olduğunu kabul ettiğimizde, duyu-verilerinin gerçek masayla ilişkileri diye bir sorun doğmuş olur. Gerçek masaya, eğer varsa, bir "fiziksel nesne" diyeceğiz.
